Çdo vit më 27 janar, bota shënon Ditën Ndërkombëtare të Përkujtimit të Holokaustit, përkatësisht të gjashtë milionë hebrenjve që u vranë nga Gjermania naziste dhe bashkëpunëtorët e saj midis viteve 1941 dhe 1945.

Kjo datë u zgjodh, pasi më 27 janar, 1945, trupat sovjetike çliruan kampin famëkeq të përqendrimit, Auschwitz-Birkenau, në Poloni, që ishte simboli më i tmerrshëm i mizorive naziste.

“Mes varfërisë dhe vështirësive të mëdha, dyert e shtëpisë sonë në Krujë kanë qenë të hapura për hebrenjtë”, thotë Fatmiri, 65-vjeçar, i cili atëkohë nuk ishte i lindur.

“Hebrenjtë i veshi si fshatarë krutanë”

Duke folur për Radion Evropa e Lirë, Fatmiri tregon se Moshe Mandili së bashku me gruan dhe dy fëmijët e tyre, djalin Gavra dhe vajzën Ela, kishin mbërritur në Tiranë në vitin 1941, pas një sërë vuajtjesh e pasigurish.

Ata kishin jetuar fillimisht në Beograd, ku Moshe kishte studion e tij të fotografisë, e cila jo rrallë vizitohej edhe nga ushtarët nazistë.

Refik Veseli me Gavra Mandili para dyqanit ku punonte si fotograf në Tiranë

Për shkak të frikës se mund të zbuloheshin dhe arrestoheshin, ishin larguar në drejtim të Shqipërisë, pasi kishin dëgjuar se autoritetet i pajisnin me pasaporta hebrenjtë për t’i mbrojtur dhe shpëtuar.

Babai i tij i kishte treguar Fatmirit se familja Mandil kishte rënë në duart e nazistëve gjatë këtij udhëtimi, teksa ndodheshin në Kosovë, dhe se e kishte shpëtuar nga vdekja vetëm një fotografi e fëmijëve të tij para pemës së Vitit të Ri – festë që nuk festohet nga hebrenjtë.

Anëtarët e të tria familjeve hebraike me prindërit e Refik Veselit (gjyshërit e Fatmirit që ka folur për REL-in)

Megjithatë, nazistët i kishin dërguar në një kamp pune në Prishtinë, e më pas i kishin transportuar në një kamp tjetër në Kavajë të Shqipërisë, që atëkohë ruhej nga forcat italiane.

Aty, Moshe Mandil ia kishte dalë të largohej dhe ishte vendosur në Tiranë, ku kishte kërkuar punë në një studio fotografie.

“Rastisi që në studion ku punonte im atë si ndihmës, fotograf ishte një zotëri nga Kosova, Neshat Dizdari, i cili kishte dëgjuar për studion e Mandilit në Beograd dhe i njihte cilësitë e tij. E mori menjëherë në punë. Aty qe njohja e babait tim me Moshe Mandilin”, thotë Fatmiri.

Babai i tij, Refiku, i ka treguar se si me kalimin e muajve, në Tiranë shtohej terrori nga nazistët dhe jeta e familjeve hebraike rrezikohej.

“Familjet Mandil dhe Jozeph, që punonin në një punishte stofrash të xhaxhit tim, duheshin larguar, dhe im atë vendosi t’i çonte në shtëpinë e tij në Krujë. I veshi me rroba karakteristike krutane – burrat me tirq, jelekë dhe qeleshe, e gratë me dimi, jelekë dhe shami në kokë. Më pas u hipën mushkave dhe kuajve, ecën për 36 orë, dhe u strehuan në shtëpinë tonë në Krujë, ku i pritën gjyshja dhe gjyshi im”, tregon Fatmiri.

Certifikata e mirënjohjes nga Izraeli për Refik Veselin.

Shtëpia e tyre ishte rrëzë malit të Krujës dhe Fatmiri thotë se pranë kishin një shpellë, ku, për shkak të temperaturave të ulëta brenda saj, familja e tij ruante zahiretë.

Por, me situatën e krijuar dhe për të ruajtur besën e dhënë për mbrojtjen e hebrenjve, shpella u kthye edhe në vendstrehim për ta.

“Babai më ka treguar një rast, kur një ushtari gjerman i kishte humbur arma dhe në Krujë nisën kontrolle në çdo shtëpi. Tri familjet që ne strehonim, por edhe dhjetëra hebrenj të tjerë, që ndodheshin në Krujë, sepse edhe familje të tjera i kishin strehuar, u fshehën në atë shpellë. Kjo përsëritej sa herë që merrej vesh se në qytet kishte kontrolle”, tregon Fatmiri.

Ai thotë se babai i tij ka tentuar dy herë t’i shoqëronte miqtë e tij nga Kruja drejt Shkodrës, pasi Moshe Mandil dëshironte të shkonte në Jugosllavinë e atëhershme, ku kishte pjesën tjetër të familjes, porse ka qenë e pamundur.

Tentimi i parë i familjes hebraike për t’u larguar nga Shqipëria drejt ish-Jugosllavisë, por sërish u kthyen në Shkodër.

Neshat Dizdari nga Kosova, Refik Halili, Moshe Mandil dhe një tjetër hebre me mbiemrin Jozef.

Ai thotë se lidhja mes dy familjeve vijoji menjëherë pas largimit të tyre në ish-Jugosllavi.

“Babai im qëndroi katër vjet në Beograd në shtëpinë e Moshe Mandilit. Bëri një specializim atje për fotografinë dhe ata e mbajtën si anëtar të familjes. Kur erdhi momenti që të kthehej në Shqipëri, Moshe i tha se nuk e ndante nga familja e tij dhe se i kishte nxjerrë pasaportën për të shkuar me ta në Izrael. Babai nuk pranoi, sepse donte të kthehej pranë familjes së tij”, tregon 65-vjeçari.

Familja Veseli, nderime nga Izraeli dhe Gjermania

“Që i vogël unë mbaj mend se hebrenjtë nuk i kemi ndarë nga vetja. Babai na fliste gjithnjë për ta. Edhe gjatë regjimit komunist kemi ruajtur lidhjet. Babai shkruante letra rregullisht – sigurisht duke e ditur se ato letra hapeshin, sepse gjithçka mbikëqyrej nga sigurimi i shtetit”, thotë Fatmiri.

Por ata, sipas tij, flisnin kryesisht për profesionin, meqë të dy ishin fotografë, dhe ashtu i ruajtën lidhjet deri para vitit ’90, kur vdiq Moshe.

“Me rënien e komunizmit, im atë, Refik Veseli, u bë shqiptari i parë që u nderua me çmimin ‘Fisnik mes Kombeve’ dhe emri i tij u përjetësua në Murin e Nderit, në Kopshtin e të Drejtëve, në Yad Vashem, Qendra Botërore e Përkujtimit të Holokaustit”, thotë Fatmiri.

Refik Veseli, shqiptari i parë i nderuar nga Izraeli për shpëtimin e hebrenjve.

Babai i tij vdiq në vitin 2000, por pasardhësit e tij, ashtu si edhe të Moshesë mbajnë gjallë historinë e familjeve të tyre dhe ua kalojnë atë edhe brezave të rinj.

“Kur u bëra me djalë, para 35 vjetësh, mbaj mend që unë dhe ime shoqe kishim një listë të gjatë emrash dhe ende nuk kishim vendosur se si do ta quanim. Babai im na tha se e kishte gjetur ai, na tha që djalin ta quajmë Ron, pasi ashtu quhej edhe djali i Gavra Mandilit. Kështu që kemi dy Ron – një në Tiranë dhe një në Jerusalem. Ata shpesh takohen bashkë”, thotë Fatmiri.

Një emocion i madh për të është fakti se edhe një shkollë në Berlin mban emrin e babait të tij.

Ishte nismë e një grupi të rinjsh gjermanë, të cilët, pasi vizituan Yad Vashemin dhe u njohën me historinë e familjes së Refik Veselit që kishte shpëtuar familjen Mandil, propozuan që shkolla ende pa emër ta merrte emrin e fotografit shqiptar.

Fatmir Veseli, para shkollës në berlin, e cila mban emrin e babait të tij.

Dhe kështu, nga viti 2014, ajo mban emrin e Refik Veselit.

“Ka qenë emocion i madh për mua kur më ftuan në ceremoninë e posaçme për këtë vlerësim për babanë tim. Vitet e fundit, 27 janari më gjen në Berlin, në këtë shkollë, duke folur për këtë histori sakrifice, bese dhe dashurie”, thotë Fatmiri.

“Ashtu si baballarët tanë, edhe unë i kam ruajtur lidhjet me Gavrën dhe Elën, e po ashtu fëmijët e mi me fëmijët e tyre”, përfundon ai. REL