Sidoqoftë, siç e thashë më sipër, Statuti i Autonomisë serbe ka liruar Gjykatën Kushtetuese nga ky stres i panevojshëm – ka eliminuar nga referimi Aktgjykimin e vitit 2015, duke e hedhur atë në shportën e historisë së gjërave pa asnjë vlerë. Në vend të tij është futur Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit, si dhe disa tekste të tjera ligjore që, në asnjë rrethanë, nuk guxojnë dhe nuk mund të shërbejnë si bazë për vlerësim të kushtetutshmërisë së Statutit të Autonomisë serbe, për faktin e thjeshtë se ato janë ligje. Futja e Rezolutës 1244, së bashku me ligjet, si bazë për interpretim të kushtetutshmërisë së Autonomisë serbe, dhe garantimi i njëkohshëm i integritetit territorial e sovranitetit territorial të Kosovës, nuk është veçse një cinizëm brutal i barasvlershëm me bashkimin e barotit me zjarrin. Rezoluta 1244 garanton integritetin e sovranitetin territorial të Serbisë, jo të Kosovës (sic !).

Shkuan Enver Hasani

Drejtimet e manipulimit me një çështje ekzistenciale për vendin

Për të ikur nga debati shterpë nëse ky autor ka parë ose jo draft-dokumentin që përmban kushtetutën materiale të Kosovës – që ka të bëjë me autonominë substanciale të serbëve në Kosovë, atë civile dhe religjioze – në fillim dua të theksoj se ky shkrim dhe krejt të tjerët që kam botuar për këtë çështje (në vend dhe në botën e jashtme – me fillim dy javë para se të dërgohet në Gjykatë Kushtetuese për interpretim nga ish-Presidentja Atifete Jahjaga), nuk ndryshojnë në koncept nga kjo që pason në vijim. Çdoherë kam provuar, sot më shumë se kurrë, të shkoqis temën bosht të vendit tonë me fjalët e një laiku – sado që shumëvështirë, si në çdo profesion, të thuhet krejt çfarë duhet e si duhet me terma krejtësisht jashtë diskursit profesional. I fundit në këtë vazhdë është libri im “E drejta kushtetuese”, që nuk ka një javë që pa dritën. Lexuesi i interesuar, në këtë libër do të gjej të përmbledhur tërë këtë që sheh këtu, por nga një këndvështrim me krahasime nga e drejta kushtetuese. Për lexuesin jo fort entuziast, ndërkaq, rekomandohen faqet 720-724 të këtij libri, nëse duan të kapin shpejt idenë e shkrimit në vijim, si dhe tëshkrimeve të tjera që i kanë parapri formimit të këtij diskursi mbi temën ekzistenciale të Shtetit të Kosovës që lindi më 17 shkurt 2008.

Tri janë drejtimet e manipulimit të fakteve juridike bazike mbi autonominë në Evropë, përfshirë atë të popujve aborigjen, tëcilat bëhen me një qëllim të vetëm – krijim të fakteve të ndryshme juridike për t’u përdorur më pas në procesin e prodhimit të brumit për kushtetutën e re materiale të Kosovës, si një shprehje praktike e kontratës së re të kryeministrit Albin Kurti me serbët lokal, që ka bërë në Bruksel dhe Ohër respektivisht. I pari ka të bëj me shpalljen në stilin deux ex machina si lex special të Ligjit të vitit 2013 mbi ratifikimin e marrëveshjes me Serbinë, duke ripërcaktuar raportin e tij me Statutin e Autonomisë serbe në lindje e sipër – kushtetutën e remateriale të Kosovës. I dyti lidhet me abuzimin ekstensiv nga hartuesit e statuteve – që qarkullojnë ndër ne për autonominë serbe – me autonomitë në Tirol të Jugut (Itali) dhe ishujt Oland (Finlandë), krejt kjo me qëllim të krijimit të një entiteti origjinal kosovar, me karakter juridiko-publik nga e drejta shtetërore kosovare, me juridiksion dhe kompetenca të pastra shtetërore. Sëfundi, nën tre, abuzim arbitrar me shembullin e të drejtave tëpopujve aborigjen sipas standardeve skandinave, me qëllim të marrjes pa asnjë ligj dhe kundër Kushtetutës së Kosovës të pronës shtetërore (publike) në vendin tonë, në funksion tëkrijimit të një agjencie shtetërore origjinale në anashkalim tëplotë të Kuvendit të Kosovës.

Tri këto drejtime kanë një qëllim të vetëm – formimi e njëregjimi të mbyllur juridik special (“slef-contained regime”), i cili, për këtë qëllim, ka një mekanizëm mbrojtës në raport mendërhyrjet nga jashtë të pushtetit qendror në Prishtinë. Kymekanizëm për zgjidhje të mosmarrëveshjeve ka fizionominë e arbitrazhit, në të cilin pushteti qendror vetëm formalisht  shfaqet si anëtar i tij, në një kohë që nuk mund të ketë asnjë ndikim efektiv në formësimin dhe drejtimin e regjimit special qëkrijohet më strukturat e reja normative të kushtetutës materiale të kryeministrit Kurti. Vështirë të gjendet një argument juridik i vlefshëm për të arsyetuar prezencën kaq të fuqishme të një mekanizmi të tillë mbrojtës në rendin kushtetues të një vendi që pretendon të jetë sovran dhe i pavarur! Në kushtetuat tranzitore–nëpër vendet ish-komuniste evropiane, si “kushtetuta e vogël në Poloni”, “kushtetuta tranzitore në Hungari”,  në vende të Amerikës Latine, Afrikë të Jugut dhe kështu me radhë-kanë ekzistuar mekanizma të tillë që kanë shërbyer si arbitër nëmosmarrëveshjet ndërmjet forcave e gupeve shoqërore nacionale, por pikërisht se kanë qenë të tilla, pra tranzitore dhe me objekt mosmarrëveshjet e brendshme, kanë simbolizuar sovranitet e pavarësi. Në to, thënë shkurt, nuk kanë ekzistuar mekanizma të mbrojtjes së entiteteve të huaja për rendin kushtetues vendor, siç është rasti me Bashkësinë serbe në Kosovë, forma juridike e autonomisë politiko-territoriale me substancë që po ndërtohet

Rreth disa çështjeve procedurale

Kërkesa e znj. Atifete Jahjaga në vitin 2015 është bërë sipas një juridiksioni të Gjykatës që më nuk ekziston: pas këtij rasti është ndërprerë praktika e pranimit të kërkesave që nuk kanë për objekt një kontest konkret kushtetues, duke qenë të formuluara në mënyrë hipotetike dhe abstrakte në raport me ngjarjet e ardhme. Kjo nënkupton që, së pari, duhet të sqarohet nëse ky standard vlen akoma, dhe atë për disa arsye. E para, për të qenë palë e autorizuar, Qeveria duhet të marrë vendim formal brenda kompetencave kushtetuese që ka, pra jo kryeministri por Qeveria. Së dyti, Statuti i Autonomisë serbe – që në fund do të quhet Bashkësia e komunave serbe (ose ngjashëm me këtë, sepse nuk ka natyrën e një Asociacioni të komunave me shumicë serbe), nuk mund të jetë asnjëherë objekt kontrolli kushtetues sipas nenit 113 të Kushtetutës së Kosovës: të tillëmund të jenë vetëm statutet e komunave ekzistuese. Së fundi, objekt kontrolli kushtetues mund të jetë vetëm ligji që ratifikon një marrëveshje ndërkombëtare, por jo edhe aneksi i tij qëzakonisht është tekst i një marrëveshjeje ndërkombëtare. Thënëshkurt, lidhur me dy çështjet e fundit, Gjykata Kushtetuese, sipas nenit 113 të Kushtetutës thjeshtë nuk ka juridiksion për kontroll kushtetues të Statutit të Autonomisë serbe, i cili nuk është konceptuar si ligj. Kuptohet, në praktikë, ai është mëshumë se kaq – një  kushtetutë e re materiale e Kosovës. I tillëështë edhe në raport të Gjykatën Kushtetuese, sepse në mënyrëabsurde i cakton asaj kompetenca shtesë, në vend se këtë ta bëj Kushtetuta e Pavarësisë. Me caktim përmes Statutit tëAutonomisë serbe të kompetencave shtesë për GjykatënKushtetuese mëtohet të forcohet pafund regjimi special juridik i Autonomisë serbe në Kosovë, duke luftuar Kushtetutën e Pavarësisë me tekstin e vet deri në sfilitje.

Dilemat zgjidhen vetëm nëse Gjykata e sqaron, që në fillim, statusin e aktgjykimit të saj të nëntorit të vitit 2015. Kjo, megjithatë, nuk do të ndodhë: në asnjë rrethanë nuk do të futet Aktgjykimi i vitit 2015 si bazë për interpretim të draft-Statutit të Autonomisë serbe. Ai aktgjykim i takon historisë dhe sjell telashe nëse futet në preambulën e tekstit të Statutit përfundimtar të Autonomisë serbe. Ekziston edhe një shans tjetër, nëse vërtetë Gjykata Kushtetuese dëshiron të adresoj shqetësimet e kosovarëve, dhe mund të realizohet vetëm nëse përdoren si parametër për kontroll të kushtetutshmërisë dokumentet që në doktrinën e gjyqësisë kushtetuese njihen si punime përgatitore (“travaux preparatiors”). Në to hyjnë krejt letrat e dokumentet që flasin për ecurinë e prodhimit të kushtetutës së re materiale të Kosovës, të cilat i kanë në dispozicion kryeministri Kurti, zoti Mirolsav Lajqak dhe ataqë kanë qenë të përfshirë në këtë mesele. Këtu nuk ka sekret, nuk mund të ketë sekret ! Për pasojë, puna e parë që duhet të bëj Gjykata është të kërkojë nga Qeveria dhe palët dokumentet si më sipër, si të vetmet që tregojnë historinë e formimit të strukturës normative të Autonomisë serbe në Kosovë. Në publikështë thënë, nga zyrtarë të qeverisë dhe të BE-së – dhe kjo i detyron ata ligjërisht për të dorëzuar punimet përgatitore – se kushtetuta e re materiale e Kosovës ka për burime të saj tri struktura normative: autonomitë në Itali e Finlandë; të drejtat e popujve Sami në Skandinavi (draftit i kryeministrit shqiptar Edi Rama); dhe, në fund, draftin e Beogradit. Ndryshe Gjykata rrezikon të bëhet pjesë e politikëbërjes dhe normavënies së skicuar në draft-Statutin si objekt kontrolli kushtetues. Kjo nuk është hiç e ndershme profesionalisht, por as në aspektin e patriotizmit kushtetues, të cilin duhet ta mbrojë ajo dhe të gjithë ne së bashku. Krahas kësaj, ripërsërisim këtu, ajo duhet të sqarojë nëse mban në fuqi Aktgjykimin e v. 2015, i cili në asnjë paragraf nuk përputhet me draft-Statutin, objekt kontrolli kushtetues. Në pjesën operative, ky aktgjykim, siç dihet, ka urdhëruar formimin e Asociacionit/Bashkësisë së komunave me shumicë serbe, duke mos folur në asnjë vend për konceptin e autonomisë substanciale (civile dhe religjioze), të serbëve lokal. Pikërisht për faktin që nuk flet për këtë, Aktgjykimi vitit 2015 është eliminuar si bazë për interpretim. Nuk është fare e vërtetë, e theksojmë fuqishëm, se Plani Ahtisari flet për të drejtën e serbëve lokal për ndërtim të entiteteve legale nga e drejta publike apo fetare në territorin e Kosovës: ai dokument nuk ka qenë dhe nuk mund të jetë asnjëherë bazë juridike e Marrëveshjes së Brukselit dhe Aneksit të Ohrit. Ata që kanë qenë në bisedimet e Vjenës dhe që sot këshillojnë zotin Kurti, në librat dhe shkrimet e tyre vetë kanë treguar se tendenca për krijim të autonomisë serbe, që sot po bëhet realitet, ka ekzistuar që atëherë por është refuzuar fuqishëm nga faktorët vendor e ndërkombëtar. Njërin prej librave të tilla është botuar në shqip nga “KOHA”. Për këto arsye, e ripërsëris, nuk ka asnjë gjasë qëAktgjykimi i vitit 2015 të jetë burim për interpretim i Gjykatës Kushtetuese, së cilës, në të njëjtën kohë i shtohen kompetenca shtesë me Statutin a autonomisë serbe, jashtë çdo logjike juridike. Ky shtim i kompetencave bëhet për të sfilitur edhe mëshumë tekstin e Kushtetutës së Pavarësisë, jo për ta fuqizuar atë. Sikur të ishte kjo e fundit, atëherë do të vlente Aktgjykimi i vitit 2015 si bazë për referim, jo Rezoluta 1244 e Këshillit tëSigurimit të OKB. Aktgjykimi i vitit 2015, përfundimisht i takon historisë dhe nuk ka asnjë vlerë pos për ata që studiojnëhistorinë kushtetuese të Kosovës.

Shpallja si lex special  e Ligjit të vitit 2013

Në Kushtetutën e Pavarësisë, ligji me të cilin ratifikohet një marrëveshje ndërkombëtare nuk ka fuqi normative. Me ratifikim nënkuptohet futja brenda (inkorporomi) i një zotimi ndërkombëtar që ka formën e marrëveshjes (ose të dokumentit tjetër të ngjashëm) në të drejtën e brendshme. Problemi qëndron më pas te përcaktimi i fuqisë dhe vendit që marrëveshja ose dokumenti kanë në sistemin e brendshëm kushtetues pas futjes në këtë sistem. Ky është  standard kushtetues i pjesës dërrmuese të vendeve me sistem kontinental të së drejtës, pra thuajse krejt Evropa. Kosova dhe një pjesë bukur e madhe e vendeve i barazon aktet e ratifikuara me ligjin e vendit. Ka raste që ato barazohen edhe me kushtetutën nacionale (ta zëmë, Holanda). Kjo nënkupton që çdo ligj që bie ndesh me ligjin për ratifikim, nuk ka fuqi juridike, por me kusht që akti i ratifikuar ka dispozita të qarta që mund të zbatohen pa nxjerrjen e akteve shtesë. Ky efekt arrihet përmes rregullit se ligji i më vonshëm derogon ligjin paraprak, pra jo sipas efektit të ligjit special. Lajm i keq për ata që po thonë se Ligji i vitit 2013 përbën një ligj special, me kuptim që abrogon çdo ligj tjetër që ka natyrë të përgjithshme e që bie ndesh me te, nuk janë në dijeni se në Kushtetutën e Kosovës ekziston një dispozitë e qartë në nenin 19.1 që thotë se “[…] Marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara nga Republika e Kosovës, bëhen pjesë e sistemit të brendshëm juridik pasi të botohen në Gazetën Zyrtare të Republikës së Kosovës. Ato zbatohen në mënyrë të drejtpërdrejtë, me përjashtim të rasteve kur nuk janë të vetëzbatueshme dhe zbatimi i tyre kërkon nxjerrjen e një ligji.” Shënojmë se ky nen gjendet në pjesën dërrmuese të kushtetutave të vendeve ish-socialiste dhe të vendeve të tjera në Evropë, pra neni që tregon se kur një marrëveshje e ratifikuar ka norma të vetëzbatueshme, ajo zbatohet drejtpërdrejtë.

Statuti i Autonomisë serbe në Kosovë , si kushtetutë e re materiale, nuk është ligj në aspektin formal, por një akt nënligjor me emrin statut që mund të burojë vetëm nga ligji. Nëse normon juridiksion dhe kompetenca nga e drejta shtetërore – siç edhe është rasti në Kosovë – akti juridik nëformë statuti asnjëherë nuk mund të burojë nga një marrëveshje ndërkombëtare. Nuk ka asnjë dyshim se kjo që po krijohet përbën një shkelje të rëndë kushtetuese: po formohet një entitet nga e drejta shtetërore (publike), jo me kushtetutë dhe sipas ligjit, por me statut si një akt me fuqi më të ulët juridike se atodyja. Ligji i vitit 2013 asnjëherë nuk mund të jetë një ligj special, dhe atë për disa arsye, që bazohen në nenin 19.1 të Kushtetutës së Kosovës. Së pari, asnjë herë ligji për ratifikim nuk ka fuqi normative – nuk dihet ndaj kujt dhe si zbatohet nëpraktikë – për shkak se ai, zakonisht, posedon dy ose tri nene qëflasin për titullin e ligjit, emërtimin e dokumentit që ratifikohet, datën dhe kohën e publikimit në gazetë zyrtare dhe hyrjen së tij në fuqi. Kaq! Ky është standard që zbatohet në Evropën kontinentale. Këtë e ka sqaruar Gjykata Kushtetuese në vitin 2013 me vendimin e saj që refuzon kontrollin kushtetues tëMarrëveshjes së vitit 2013 për mungesë juridiksioni nga neni 113 i Kushtetutës. Ka vendime të njëjta të gjykatave kushtetueseevropiane. Meqë pushteti sotëm përmend shpesh Kroacinë, mirë bën të kërkojë një vendim tmerrësisht profesional lidhur me këtë çështje, që kanë marrë kolegët kroat pas vendimit si më sipër të vitit 2013 të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës. Së dyti, Ligji vitit 2013 nuk mund të jetë  ligj special sepse ratifikon një marrëveshje ndërkombëtare që nuk ka për objekt vetëm formimin e Asociacionit/Bashkësisë së komunave me shumicë serbe, por një seri çështjesh të tjera dhe, krahas kësaj, nuk përmban dispozita të vetekzekutueshme në kuptim të nenit 19.1 të Kushtetutës së Kosovës. Si mund të trajtohet si ligj special,një ligj me tri nene, pa asnjë fuqi normative, që ratifikon njëmarrëveshje ndërkombëtare që për objekt nuk ka vetëm formimin e Asociacionit/Bashkësisë së komunave me shumicëserbe, por edhe katër tema të tjera?! Çfarë juristësh janë këta kështu ?! Të vetekzekueshme aty janë vetëm dispozitat që kanëtë bëjnë me strukturën e jashtme organizative të Asociacionit/Bashkësisë së komunave me shumicë serbe. Fjalia që i njeh këtij entiteti të drejtën për mbikëqyrje të përgjithshme ndaj çështjeve të caktuara nuk mund të jetë e vetekzekutueshme, sepse qartë kërkohet nxjerrja e një ligji: të gjitha çështjet që përmenden aty dhe që njihen si e drejtë e Asociacionit/Bashkësisë së komunave me shumicë serbe, janë objekt i rregullimit ligjor, për shkak se Kushtetuta e Kosovës në Kapitullin III i ka normuar mjaft qartë gjërat e njëjta. Më pas, ato janë zbërthyer me ligje sektoriale, të cilat duhet të ndryshohen. Asgjë tjetër. Këto ligje të ndryshuara sektoriale përbëjnë lex specialis, jo Statuti i autonomisë serbe, i cili përmban dispozita të kushtetutës së re materiale të Kosovës. Për këtë flasim akoma në vijim. Këtu mjafton të theksojmë se,nga viti 2013 e tutje, Kosova ka pasur dhe ka detyrim ndërkombëtar për formim të Asociacionit/Bashkësisë së komunave me shumicë serbe, i cili mbulon fushat e specifikuara në Marrëveshjen e 2013 dhe që janë nën mbikëqyrjen e plotë të tij, por gjithnjë përmes nxjerrjes së ligjeve  që ndryshojnë dhe plotësojnë ligjet ekzistuese të nxjerra në vazhdën e implementimit të dispozitave nga Kapitulli III i Kushtetutës, ose përmes nxjerrjes së ligjeve krejtësisht të reja që zbatojnë këto dispozita kushtetuese.

Abuzimi ekstensiv me autonomitë evropiane

Për çdokënd tanimë duket e qartë se traktati mes dy gjermanivenuk ka qenë pikëmbështetës për krijimin e Marrëveshjes sëBrukselit, siç u premtua në fillim të vitit. Asnjë ngjashmëri formale e substanciale në mes të marrëveshjes së dy gjermanive dhe Marrëveshjes së Brukselit nuk ekziston: në të fundit, palët nuk i drejtohen njëri tjetrit si shtete, as në formën e tyre kushtetuese dhe as në kuptimin e të drejtës ndërkombëtare; nuk ekziston asnjë shenjë e njohjes reciproke ndërmjet palëve – krejt e kundërta, pala Serbe qartë shihet se ka vënë rezervë në këtë pikë dhe ka gjetur mbështetje të fuqishme nga lehtësuesit e dialogut, me pajtimin e palës sonë; objekti rregullimit ka karakter transitor për mosmarrëveshjet në mes të palëve. Nërastin e marrëveshjes në mes të dy gjermanive, mosmarrëveshjet janë rregulluar në mënyrë gjithëpërfshirëse dhe në kohë të pacaktuar dhe kanë përfshirë të gjitha raportet në mes të dy shteteve, gjë që shihet nga protokollet e pastajme në mes të dy vendeve, me të cilat janë vënë në jetë zotimet nga teksti, ligjet dhe aktet tjetra të brendshme të nxjerra nga palët për këtë qëllim.

Të kthehemi tani të abuzimi i radhës me autonomitë evropiane. Sikundër dihet, publikisht është të thënë se standardi i rregullimit të autonomisë serbe në Kosovë , civile dhe religjioze, do të  mbështetet në autonomitë në Tirol të Jugut (Itali) dhe ishujt Oland (Finlandë ). Ata që i njohin këto dy autonomi – por edhe atë në Spanjë, që është vërtetë unike dhe me plot suksese, përkundër vështirësive të kohëpaskohshme – e dinë se modeli qëpo imponohet qëndron edhe më larg se modeli me marrëveshjen në mes të dy gjermanive, dhe atë për disa arsye: e para, Austria e Suedia asnjë herë nuk i kanë kontestuar qenien shtet Italisë e Finlandës respektivisht; e dyta, arsyet për ekzistim të autonomive në këto dy vende, por edhe në tjerat vende evropiane, kanë të bëjnë me akomodimin e të drejtaveindividuale të grupeve etnike, gjuhësore, fetare dhe të tjera në kuadër të sistemit kushtetues të shteteve ku ata jetojnë; pra, bëhet fjalë për të drejta individuale të pjesëtareve të grupeve të caktuara, jo për të drejta kolektive të minoriteteve; asnjë dokument evropian për minoritete nuk mbron ndryshe pos kështu si më sipër, me përjashtim të të drejtave të popujve aborigjen, që po abuzohen në kontekst të Autonomisë serbe nëKosovë për një qëllim tjetër nga qëllimi fisnik për të cilin popujt aborigjen gëzojnë autonominë dhe të drejtat e tyre në sferën politike, socio-ekonomike, kulturore dhe tjetër. Atëherë, cili qenka abuzimi me autonomitë në Itali, Finlandë dhe gjetiu nëpër Evropë ?

Këtë përgjigje e jep secili prej draft-statuteve për autonominëserbe që kanë qarkulluar muajt e fundit nëpër Kosovë. Këtë përgjigje, mbi të gjitha, e jep vetë Aneksi Ohrit dhe koncepti i autonomisë i sanksionuar aty. Qëllimi konsiston në krijimin e një entiteti origjinal kosovar, me karakter juridiko-publik, pranga e drejta shtetërore (publike) e Kosovës, me juridiksion dhekompetenca të pastra shtetërore. Kjo shpaloset qartë nëdispozitat e statuteve që normojnë përfaqësimin politik tëkomunitetit serb: ai është përfaqësim origjinal që del nga kuadri kushtetues aktual në tërësi, sepse bazohet në sistemin e delegimit, pra jo në zgjedhje të drejtpërdrejta. Sistemi delegimit nuk ekziston askund në Evropë, do të riinstalohet në Kuvendin e Bashkësisë serbe për herë të parë: ideja është që serbët e komunave të zgjedhin delegatët e tyre në këtë kuvend, si trajtëthemelore e përfaqësimit politik të autonomisë së tyre. Kuvend ka natyrë kushtetuese, që nga dita e formimit e deri te ekzekutimi i kompetencave që ka, të cilat janë tërësisht të ndryshme nga kompetencat e komunave dhe në marrëdhëniet e tij me pushtetin qendror. Kuvendi ushtron kompetenca të rejadhe origjinale, që përcaktohen jo me Kushtetutën e Kosovës, as me ligj, por me Statutin e Autonomisë serbe. Në territorin eBashkësisë së komunave serbe, Statuti do të jetë akti më i lartë juridik. Imagjinoni, statuti të jetë më i lartë se Kushtetuta e Kosovës (sic!). Zakonisht janë kushtetutat ato që përcaktojnë hierarkinë e akteve të brendshme, nganjëherë edhe ligjet, por statutet asnjëherë. Kjo po ndodhë në Kosovë.

Tjetër aspekt i abuzimit me standardet e autonomive evropiane ka të bëj me ekzekutivin e Bashkësisë serbe, administratën dhegjyqësinë. Ekzekutivi ekzekuton normat e përgjithshme dhe vendimet individuale të Bashkësisë serbe, pra jo të komunaveserbe; policia duhet të jetë lokale dhe të japë përgjegjësi kadrovike ndaj kësaj strukture administrative-vetëqeverisëseserbe; sa i përket gjykatave, mjafton që tani për tani kanë apelin dhe çdo panel të përbërë me gjyqtarë serb për lëndët që kanë të bëjnë me serbët lokal. Kjo ndryshohet lehtë dhe mund tëformohen gjykatat lokale të Bashkësisë, sipas standardit italian, meqë kjo kërkon ndryshime të natyrës ligjore, jo të natyrës kushtetuese.

Sikundër shihet, pra, të gjitha këto si më sipër tregojnë qartë se Ankesi Ohrit po prodhon një kushtetutë të dytë për serbët lokal në Kosovë – kushtetutën e re materiale. Kjo bie në tërësi ndesh me Aktgjykimin e vitit 2015. Sa i përket Kushtetutës së Kosovës, shumë pak kontestuese paraqitet gjendja: kushtetutamateriale nuk lind brenda kuadrit kushtetues ekzistues, por paralel dhe në rivalitet me te; në rastin tonë, kushtetuta e re materiale rregullon materien tërësisht kushtetuese sepse për objekt normimi janë marrëdhëniet e pushtetit në mes të Kosovës së 17 shkurtit 2008 në njërën anë, dhe serbëve lokal, të cilin nuk ishin prezent kur u krijua shteti Kosovës, në anën tjetër. Në shkenca politike, ky hap i zotit Albin Kurti paraqet një kontratëtë re sociale të tij me serbët lokal, duke anashkaluar procedurat kushtetuese në tërësinë e tyre.

Cinizmi me të drejtat e popujve aborigjen

Së fundi kemi abuzimin me të drejtat e popujve aborigjen të vendeve skandinave. Ka disa gjëra nga autonomitë italiane e finlandeze që nuk kanë mund të përdoren për të hartuar dispozitat e kushtetutës së re materiale të vendit tonë. Në mesin e tyre hyn cështja që ka të bëj me statusin e pronës publike(shtetërore) në Kosovë. Popujt aborigjen kanë mbrojtje rajonaledhe ndërkombëtare. Në nivelin ndërkombëtar, mbrojtja është më pak efektive krahasuar me nivelin rajonal, me kuptim kontinentin ku jetojmë në rend të parë. Në përgjithësi, me këto komunitete nënkuptohen popujt që historikisht kanë histori tëlashtë të jetesës në trojet ku banojnë, që zakonisht janë vende specifike, që në shumë raste lidhet me gjuetinë, bujqësinë, peshkimin, të drejtën e lirimit nga taksat shtetërore dhe kështu me radhë. Në vendet skandinave kjo shkon më larg: një kategori e popullit që quhet Sami gëzon një status për lakmi, gëzon një vetëvendosje të plotë. Ata kanë parlamentet e tyre, që janëagjenci e parlamenteve nacionale, pra jo struktura administrative në varëtsi të ekzekutivit, siç e kanë bërë hartuesit e draft-Statutit të Edi Ramës. Struktura administrative që paraqitet te drafti-Rama nuk zëvendëson parlamentin serb, që ushtrohet nga Kuvendi Bashkësisë serbe, por personin e tij juridik-administrativ me status të organit/agjencisë shtetërore që i nënshtrohet mbikëqyrjes dhe kontrollit të ligjshmërisë nga Kryeministria. Me draft-Statutin Rama, zyrës së Kryeministrit tëKosovës i shtohet një kompetencë, në mesin e disa kompetencave të tjera: kjo zyre mbetet në shërbim 24/7 të Bashkësisë serbe, për çdo temë që ajo e sheh të nevojshme (sic!) Nejse, kjo këtu nuk çon peshë sepse është pasojë e natyrshme e qasjes abuzive, e cila nuk ndalet me kaq.

Arsyeja kryesore pse populli Sami në mënyrë fiktive përdoret për të krijuar autonominë substanciale serbe në Kosovë është krejt tjetër: standard skandinav, por edhe amerikan e zelandez, australian dhe tjetër, është që prona, kullotat dhe pasuritë tjera natyrore të popujve autokton nuk mund të jenë pronë shtetërore (publike) dhe, për pasojë, nuk mund të eksproprijohen dhe merren pa lejen e tyre. Këtë standard Edi Rama me shkarravitësit e tij e ka futur në draft-Statut me qëllim të marrjes,pa asnjë ligj dhe kundër Kushtetutës së Kosovës, të krejt pronës shtetërore (publike) në vend dhe krijim të një agjencie shtetërore origjinale si pronar tjetër të po kësaj prone, krejt për t’i ikur kontrollit të Parlamentit të Kosovës. Kjo në praktikë do të thotë që, ditën e krijimit të Autonomisë serbe, Agjencia e Kosovës e Privatizimit duhet të ulet me partneren e vet serbe dhe të listojnë pronën dhe asetet që janë në posedim të komunave anëtare të Bashkësisë serbe. Krijimi i agjencisë administrative serbe në Kosovë nuk lidhet vetëm me këtë çështje, por edhe me ekzekutim nga ana e saj të politikave e akteve të që kanë të bëjnë me planifikimin urban dhe hapësinor, që përforcon edhe më shumë aspektin e saj kundërkushteues.

Pse popujt aborigjen kanë këtë status të privilegjuar në rendin juridik evropian dhe ndërkombëtar? Ata kanë qenë historikisht të persekutuar nga qeveritë e vendeve ku jetojnë, ashtu që kjo pozitë e privilegjuar është krijuar me qëllim të adresimit të padrejtësive historike ndaj tyre. Kështu thuhet në aktet kushtetuese e ligjore të fundviteve ’70 dhe ’80 të shekullit të kaluar, në të gjitha vendet skandinave. Njëjtë thuhet edhe në çdodokument ndërkombëtar të OKB që normon këtë materie, e cila i takon kohës së njëjtë. Popujt aborigjen asnjëherë në të kaluarënnuk kanë pasur shtet të tyre, në asnjë rast dhe asnjë vend. A ka nevojë të bindet ky pushtet – me diskursin më nacionalist që ka pasur në krahasim me krejt qeveritë kosovare – se serbët lokal dhe në përgjithësi serbët në Ballkan nuk mund të jenë kategori e popullit historik të persekutuar e të lënë anash ndër shekuj?! Serbët kanë qenë komb shtet-formues, popull që ka krijuar perandori në Mesjetë dhe, për fat të keq si fqinj yni, liderët e tij kanë certifikatë ndërkombëtare që konfirmon se kanë kryer gjenocid në mes të Evropës, të parin pas Hitlerit. Kroatët kanë pasur një shprehje të bukur për serbët, kur thoshin se janë popull xhandar ! Përcaktimi në nenin 57.1 të Kushtetutës së Pavarësisëi komuniteteve është përdorur në mënyrë abuzive nga draft-Statuti i Edi Ramës, pa asnjë bazë dhe logjikë: ngritja në status të popujve aborigjen – i kësaj kategorie evropiane dhe ndërkombëtare –  e një populli ballkanik që ka terrorizuar dhe vazhdon të terrorizoj një rajon të tërë, vërtetë përbën cinizëmprimitiv. Pse bëhet kjo? Përgjigja : krejt kjo bëhet për tëshndërruar pronën e Kosovës dhe pasuritë e saj, djersën egjeneratave të tëra, në pronë të autonomisë serbe në Kosovë. Kjo i duhet Autonomisë serbe për zhvillim ekonomik të tërësishëm dhe të pavarur nga qendra, të lidhur me shtetin serb, jo me Kosovën; i duhet për kontroll të tërësishëm të kategorisëthemelore kushtetuese – komandimin e tërësishëm tëplanifikimit hapësinor urban dhe rural.

Në fund fare duhet të them se pajtohem me ata që thonë statuti dhe aktet tjera nuk janë në kundërshtim me Kushtetutën  e Kosovës, pajtim jo për shkak se pohuesit janë diplomatë të vendit që ne e duam aq shumë, por sepse kjo ashtu është: asnjë pjesë e materies që ka normuar Marrëveshja e Brukselit dhe Aneksi i Ohrit nuk është materie që normohet me statut, por me Kushtetutën e Kosovës së Pavarur, pastaj edhe me ligje sektoriale (me fillim nga ligji për buxhetin, financat, administratën shtetërore, planifikimin hapësinor dhe urban, arsimin, shëndetësinë, kufijtë e komunave, bashkëpunim ndërkomunal dhe kështu me radhë; në këto ligje sektoriale hyjnëedhe ligjet nga kapitulli II i Kushtetutës së Pavarësisë, të cilat duhet të përshtaten me Statutin e Autonomisë serbe pasi të nis aplikimi i saj, jo anasjelltas – që statuti të harmonizohet me ligjet dhe Kushtetutën e Pavarësisë). Për pasojë, bëhet fjalë për dy rende të ndara juridike, që sikur trenat kanë shinat e ndara, njëri për veri e tjetri për jug të vendit, me pak shanse për t’u takuar ndër veti. Puqja e tyre e vetme është në rivalitet dhe mbivendosje, kur treni i veriu, thënë në mënyrë figurative, ka dy lokomotiva, njërën prej të cilave të lidhur në fund të trenit tëjugut me përpjekje për ta shtyrë sa më shumë në veri të vendi dhe përtej në Serbi.

Mbase do të ishte e kuptueshme sikur të ishte shkelur Kushtetuta e Pavarësisë. Mirëpo, të ndërtohen ligje që nuk ekzistojnë, si të aplikueshme vetëm ndaj Autonomisë serbe, vërtetë kjo përbën shëmti juridike: ligjet për arsim, kulturë, shëndetësi, ligjet për administratën shtetërore në Kosovë dhe krejt ligjet sektoriale po ndërtohen me statutin e Autonomisë serbe, jo me vullnetin e Kuvendit të Kosovës. Përveç kësaj, në vendet skandinave ekzistojnë ligje speciale, siç ka edhe në Itali ligje kushtetuese që normojnë autonominë që sqaruam më sipër, të cilat ligje më paszbërthehen me akte në nënligjore. Në Kosovë në hierarki, pas Statutit të Autonomisë serbe futen rregulloret dhe aktet speciale, për t’i ikur Kuvendit të Kosovës, gjë që përbën standard mega jokushtetues që askund në Evropë nuk mund të haset. Kjo qasje formon regjime juridike speciale që nuk kanë asnjë bazë kushtetuese e ligjore, në Kosovë dhe gjetiu. Dihet ku çojnë regjimet speciale dhe si deformohen ato! Edhe sikur Gjykata Kushtetuese të gjejë se janë kundërkushtetuese dispozitat mbi mekanizmin për zgjedhjen e mosmarrëveshjeve, regjimet speciale të Autonomisë serbe kanë mjaft mekanizmaauto imun kundrejt çdo ndërhyrjeje të pushtetit qendror, i cili konceptohet si i jashtëm dhe i huaj në rendin e vet kushtetues.

Aspekti i dytë pse miqtë tanë ndërkombëtar e kanë mirë kur thonë se Autonomia serbe nuk bie ndesh me Kushtetutën e Pavarësisë si kushtetutë formale është se kushtetuta materiale ekziston dhe bashkëjeton me kushtetutën formale. Bile zakonisht ndodhë që asnjë herë nuk shtrohet çështja e përputhshmërisë së tyre sepse jetët e tyre i kanë të ndara. Kështu ka ndodhur me Italinë, Spanjën dhe Finlandën, por edhe me vendet skandinave sa i përket popullit Sam. Shumë vonë, dekada më vonë, këto vende me kushtetutë dhe ligje kushtetuese kanë normuar pozitën e autonomive. Nuk pajtohem, megjithatë, kur këta miq na thonë se Gjykata Kushtetuese duhet të nxjerr vendim dhe jep leje për këtë. Sikundër provova më sipër gjerësisht, asnjëherë GjykataKushtetuese nuk mund të prish precedentin e vitit 2015 me argumente profesionale. Ajo mund të bëjë një gjë të tillë, porvetëm duke përdorur kritere dhe standarde ekstra-kushtetuese, tënatyrës politike, sociologjike dhe tjetër, siç ka vepruar më 2015 kur ka ndryshuar standardin e vet të mosdhënies së mendimeve këshillëdhënëse për organet e pushtetit qendror, apo me vendimet për prishjen e standardit VLAN, rrëzimin e kryeministrit Avdullah Hoti, rrënimin e votës së komuniteteve të Kosovës dhe barazimin e saj me votën e secilit votues  – sikur Kosova të ishte krejt pa komunitete – si dhe disa raste të tjera. Gjykimi i kushtetutshmërisë së  Statutit të  Autonomisë  serbeme parametrat e Aktgjykimit të  viti 2015 është  tërësisht i pamundur ! Mospajtimi im nuk lidhet me  këtë : Gjykata Kushtetuese çdoherë ka rrugëdalje për vendosje që len në fuqi vullnetin politik të hartuesve të  kushtetutës së re materiale të Kosovës. Një vendim i tillë nuk sanon dhe as nuk nënkupton mënjanim të gjendjes kundërkushtetuese, sepse, siç e thash, ajo mund të bashkëjetoj me Kushtetutën e Pavarësisë, përveç nëse konflikti mes tyre ashpërsohet aq shumë sa njëra syresh del fitimtar duke rrënuar tjetrën. Kjo, megjithatë, përbën një  temë  tjetër, së  cilës mbase mund t’i kthehemi në të ardhmen. Duhet thënë se është e pandershme nëse Gjykata Kushtetuese merr mbi supet e saj diçka që nuk i takon, por edhe më  e pandershme përata që ia vejnë asaj një barrë të tillë, krejt pa të drejtë. Sidoqoftë, siç e thash më sipër, Statuti i Autonomisë serbe ka liruar Gjykatën Kushtetuese nga ky stres i panevojshëm – ka eliminuar nga referimi Aktgjykimin e vitit 2015 , duke e hedhur atë në shportën e historisë së gjërave pa asnjë vlerë. Në vend të tij është futur Rezolutën 1244 e Këshillit të Sigurimit, si dhe disa tekste të tjera ligjore që, në asnjë rrethanë, nuk guxojnë dhe nuk mund të shërbejnë si bazë për vlerësim të kushtetutshmërisë së Statutit të Autonomisë serbe, për faktin e thjesht se ato janëligje. Futja e Rezolutës 1244 , së bashku me ligjet, si bazë për interpretim të kushtetutshmërisë së Autonomisë serbe, dhe garantimi i njëkohshëm i integritetit territorial e sovranitetit territorial të Kosovës, nuk është veçse një cinizëm brutal i barasvlershëm me bashkimin e barotit me zjarrin. Rezoluta 1244 garanton integritetin e sovranitetin territorial të Serbisë, jo të Kosovës (sic !). Ligjet e Kosovës që citohen si bazë për interpretim kushtetues – në mënyrë krejt arbitrare, dhe këtëduhet vënë në dukje – nuk shërbejnë pos për ligjësim tëkarakterit publik (shtetëror) të mekanizimit institucional tëAutonomisë serbe, që do të ketë trajtën e Bashkësisë sëkomunave serbe. Aplikimi e zbatimi i tyre në praktikë, ndërkaq, është krejt fiktiv, nuk mund të zbatohen në formën qëjanë – ato duhet ndryshuar një nga një.

Do të parafrazoj Hugo Grocin, thënien e tij më 1625 kur botoilibrin e tij monumental “De jure belli ac pacis”: në parathënie, për t’i ikur dënimit nga kisha, ai mohonte çdo gjë të shkruar nëse binte ndesh me doket e mira dhe zakonet e kohës. Si përkrahës i flaktë i tij dhe i të drejtës natyrore të  racionalizuar – që nuk ndeshet asnjëherë me hyjni që  vetëm profetizojnë – pres mirëkuptimin e miqve tanë ndërkombëtar për një  çështje kaq ekzistenciale për marrëdhëniet tona me popujt fqinjë, me veten tonë dhe krejt ata që vijnë pas nesh. Mirë e pat shprehur këtë nënjë kontekst të ngjashëm historik amerikan njëri prej etërve themelues të Kushtetutës së SHBA, Tomas Xheferson, “[…] Tëvdekurit nuk kanë pushtet e as të drejta mbi kushtetutën”. Ngjashëm edhe Tomas Paine kishte pohuar “[…] Gjeneratat e të gjitha moshave duhet të jenë të lirë të vendosin për vetveten, nëtë gjitha rastet, siç kanë bërë të tjerët para tyre”. Esenca e këtyre mendimeve, thënë shkurt, mëton të gjejë përgjigjen në pyetjen sesi ka mundësi që të vdekurit që kanë  bërë  kushtetutën, të vendosin një herë e përgjithmonë për fatin e gjeneratave qëvijnë. Gjerësisht njihet si “argumenti i dorës së vdekur”, me kuptim mospranimin që një gjeneratë, sado e mençur të  jetë, të vendos për fatin e tjerëve  që vijnë  pas tyre, duke mos lejuar ndryshimin e tekstit bazik. Kjo duhet të ndryshohet, teksti bazik, nëse vërtetë  dëshirohet stabilitet e mirëqenie për krejt komunitetet e Kosovës.

(Autori ka qenë kryetar i parë Gjykatës Kushtetuese dhe është profesor i së drejtës dhe marrëdhënieve ndërkombëtare)