Liberalizimi i tregut të energjisë elektrike është përcjellë me kundërshtime edhe në Shqipëri dhe në Maqedoni të Veriut, por sot konsiderohet si një mundësi për të kontrolluar më mirë shpenzimet.

Kosova e nisi këtë proces me bizneset e mëdha më 1 qershor, por vazhdon të ketë reagime dhe shqetësime si për çmimet, ashtu edhe për përgatitjen e vendit.

Përfaqësuesit e subjekteve ekonomike kërkojnë të shtyhet së paku për një vit, duke argumentuar se çmimet e ofruara nga kompanitë e licencuara për furnizim me rrymë, janë shumë më të larta se të rregulluarat nga Zyra e Rregullatorit për Energji.

Shqipëri: Liberalizimi me faza dhe sfida

Procesi i liberalizimit të tregut të energjisë në Shqipëri ka nisur që prej vitit 2011, por zbatimi praktik ka filluar gradualisht nga viti 2018, sipas niveleve të tensionit të rrjetit elektrik.

Fillimisht, në tregun e hapur kanë kaluar bizneset e lidhura në tension prej 35 kilovatesh (kW), më pas ato në 20 kW dhe së fundmi në 10 kW.

Ato janë zakonisht biznese të mëdha, si: uzina, miniera, spitale private, qendra tregtare dhe institucione financiare me më shumë shpenzime të energjisë, thotë Nikolin Jaka, kryetar i Dhomës së Tregtisë dhe Industrisë në Tiranë.

Duke folur për Radion Evropa e Lirë, ai pranon se kalimi në treg të lirë përcillet me sfida, pasi çmimet janë më të larta dhe të paqëndrueshme.

Aktualisht, ato sillen në rreth 19 centë për kilovat në orë.

“Këto janë çmime më të larta sesa të rregulluarat”, thekson Jaka.

Bizneset në Shqipëri mund t’i zgjedhin furnizuesit vendorë ose bursat ndërkombëtare – varësisht nevojave dhe marrëveshjeve.

Jaka thotë se, në shumicën e rasteve, ato furnizohen nga prodhuesit vendas, meqë Shqipëria ka sasi të mjaftueshme të rrymës, të prodhuar nga burimet vendore, por në rastet kur kërkesa e tejkalon ofertën e brendshme, ato importojnë nga bursat ndërkombëtare.

Në Entin Rregullator të Energjisë në Shqipëri janë të licencuara 26 kompani që ofrojnë shërbimin e furnizimit me energji.

Eksperti i energjisë në këtë vend, Lorenc Gordani, thotë se liberalizimi i tillë i tregut, ndonëse në fillim i vështirë, në afat të gjatë bëhet i leverdishëm, sepse i jep biznesit mundësi ta zgjedhë vetë furnizuesin dhe të negociojë kushte më të favorshme.

“Një gjë e tillë u jep bizneseve më shumë kontroll mbi kostot e tyre operative dhe i nxit furnizuesit të jenë më inovativë dhe efikasë”, thotë Gordani për Radion Evropa e Lirë.

Sfida kryesore për bizneset në Shqipëri, ai kujton se kanë qenë mungesa e informacionit për të vepruar në treg të hapur dhe numri i kufizuar i furnizuesve me energji.

Ai pranon se në disa raste – sidomos gjatë krizës energjetike në Evropë, të shkaktuar nga pushtimi rus i Ukrainës – bizneset që kanë dalë në tregun e lirë, kanë paguar çmime shumë më të larta sesa ato të rregulluarat.

Por, me kalimin e kohës dhe rritjen e konkurrencës, thotë Gordani, çmimet stabilizohen dhe pasqyrojnë në mënyrë më të drejtë raportin kërkesë-ofertë.

Maqedoni e Veriut: Kriza energjetike si pikë kthese

Në Maqedoninë e Veriut, Ligji për energjinë që hapi rrugën e liberalizimit të tregut, u miratua në vitin 2018, por licencimi i kompanive furnizuese nisi vetëm pas vitit 2020.

Kalimi real në treg të hapur ndodhi në vitin 2021, në kulmin e krizës energjetike në Evropë.

Sami Morina, anëtar i Këshillit Drejtues në Odën Ekonomike të Maqedonisë Veriperëndimore, thotë se në fillim bizneset hezituan, pasi çmimet ishin shumë të larta dhe kapacitetet vendore mungonin.

Por tani, sipas tij, situata ka ndryshuar.

“Shumë kompani e konsiderojnë të favorshme blerjen e energjisë nëpërmjet bursave ndërkombëtare, pasi mund t’i bëjnë vetë kalkulimet dhe parashikimet për kostot mujore apo sezonale”, thotë Morina për Radion Evropa e Lirë.

Sipas tij, ato e blejnë energjinë kryesisht në bursën hungareze, HUPEX, me çmime që variojnë deri në 110 euro për megavat në orë.

Në tregun maqedonas janë të licencuara 80 kompani furnizuese dhe nga viti 2023 operon edhe MEMO – institucioni që i publikon çmimet e ditës së ardhshme.

Një tjetër zhvillim pozitiv, sipas Morinës, është edhe investimi i bizneseve në burime të ripërtërishme të energjisë dhe në teknologji për ruajtjen e energjisë.

“Ato e blejnë energjinë kur çmimi në treg është më i ulët dhe e përdorin atë në periudhat kur rritet çmimi, duke përfituar kështu ekonomikisht”, thotë Morina.

Kosovë: Debat dhe pasiguri që në nisje

Në Kosovë janë të licencuara 21 kompani për furnizim me energji dhe një tjetër është në proces të licencimit.

Nga 1 qershori, kompanitë e mëdha janë jashtë tregut të rregulluar dhe është dashur të lidhin kontrata me furnizues të licencuar.

ZRRE-ja ka vlerësuar se procesi ka kaluar me sukses, ndërsa bizneset që nuk kanë lidhur ende kontrata me kompanitë e licencuara, janë duke u furnizuar nga Korporata Energjetike e Kosovës – në cilësinë e Furnizuesit të Mundësisë së Fundit – për një periudhë dymujore.

Një ditë para hyrjes në fuqi të vendimit, kryetari i Odës Ekonomike të Kosovës, Lulzim Rafuna, u ka bërë thirrje institucioneve të vendit që të kërkojnë nga ZRRE-ja ta shtyjë procesin, duke thënë se dalja e bizneseve në treg të hapur do të ketë “efekte të mëdha negative” si për vetë ato, ashtu edhe për ekonominë dhe qytetarët.

Përfaqësues të bizneseve kanë protestuar, po ashtu.

Arben Kllokoqi, ekspert i Sekretariatit të Komunitetit të Energjisë në Vjenë, thotë se liberalizimi i tregut të energjisë është proces i domosdoshëm dhe ligjërisht i detyrueshëm për Kosovën që nga viti 2016.

Pavarësisht sfidave, ai thotë se nuk sheh arsye që Kosova të mos e zbatojë këtë model, i cili ka funksionuar në rajon.

Liberalizimi i tregut të energjisë është kërkesë e Bashkimit Evropian përmes Traktatit të Komunitetit të Energjisë, të nënshkruar që në vitin 2005.

Traktati në fjalë është nënshkruar nga Kosova, Shqipëria, Bosnje e Hercegovina, Maqedonia e Veriut, Serbia, Mali i Zi, Bullgaria, Rumania dhe Kroacia.

Ai i detyron vendet që të harmonizojnë legjislacionin dhe të ndjekin hapjen graduale të tregjeve. REL