Rrëfimi i të vdekurve

Ky është krye-tmerri i Çernobilit. I dimë të gjitha për të, dhe në fund del që kurrgjë nuk dimë. Këtë na e thotë Svetlana Alexievich, fituesja e Çmimit Nobel për Letërsi, në librin e saj “Lutja e Çernobilit”. Njëlloj përshkruhet tash e shtatëdhjetë e më shumë vjet historia e Auschwitz-it.  

Lajme

28/08/2016 18:33

Shkruan: Blerim Shala

Fëmijët e thonë, ose e shprehin, pa folur fare, natyrshëm të vërtetën. Si në përrallën e kamotshme të Andersenit. Si në realitetin e tashëm të Sirisë. Si në rrëfimin për Çernobilin, të cilin na e sjell Svetlana Alexievich, në librin e saj “Lutja e Çernobilit”.

E vërteta flet më së miri me fëmijët.

Në njërin prej kallëzimeve rrëqethëse, të një libri që i tëri është tronditës, përshkruhet edhe kjo skenë. Gjatë vozitjes në një trolejbus, djaloshi nuk ia lëshon vendin në një ulëse një plaku, ashtu siç e do rendi. Plaku ia tërheq vërejtjen: Kur të plakesh, askush nuk do të të respektojë ty. Por, unë kurrë nuk do të plakem – ia kthen djaloshi. Pse, e pyet plaku. Së shpejti, të gjithë do të vdesim, i thotë fëmija.

Një fëmijë tjetër, i këtij libri të fitueses së Çmimit Nobel për Letërsi për vitin 2015, rrëfen: Nëna dhe babai u puthën dhe unë u linda. Më parë mendoja që kurrë nuk do të vdes. E tash, e di që do të vdes. Pashë një ëndërr ku vdiqa. Në ëndërr dëgjova se si qante nëna ime dhe unë u zgjova.

Një tjetër vajzë, e sëmurë për vdekje nga shpërthimi i Centralit Atomik në Çernobil, flet: Mjekët më thanë që jam sëmurë, sepse babai im ka punuar në Çernobil. Unë u linda më pas. Unë e dua babanë.

Libri “Lutja e Çernobilit” i tëri ka shumë prishje, kalbje, shthurje, rrënim. Ka shumë mërzi, mall, dhimbje, pikëllim. Ka shumë vdekje.

Të gjitha këto janë kallëzime individuale dhe kolektive të banorëve të cilët u goditën nga shkrirja e Reaktorit Nr.4 të Centralit Atomik të Çernobilit, në prill të vitit 1986.

Ato i ka bërë libër Svetlana Alexievich, një gazetare shumë e veçantë, e cila, siç thotë Sara Danius, Sekretarja e Akademisë Suedeze, në arsyetimin e dhënies së Çmimit Nobel për Letërsi, ka tejkaluar kufijtë e gazetarisë, duke krijuar një gjini të re letrare.

Për këtë shkak, Alexievich e meritoi Çmimin Nobel për Letërsi.

Vetë Alexievich, në fjalën e saj në ceremoninë e marrjes së Çmimit Nobel, do t’i referohet mësuesit të saj, Ales Adamovich, i cili i kishte thënë se të shkruash prozë për ankthet e Shekullit XX është sakrilegj. (Filozofi Theodor Adorno nuk i pati lënë vend fare poezisë, pas Auschwitz-it). Asgjë më nuk mund të zbulohet a të sajohet, i tha Adamovich. Duhet të ofrohet e vërteta ashtu si është. Kërkohet një lloj “super-letërsie”, kishte porositur Adamovich nxënësen e vet.

Po çka është kjo e vërteta, e dëftuar ashtu si është? Çka është realiteti? A mund ai fare të zihet, të kuptohet dhe të përshkruhet prej nesh? Çka mund të bëhet me atë të vërtetë pastaj, nëse njëmend kuptohet? A të çliron kjo e vërtetë, siç na thotë kallëzimi ungjillor? Me atë kontekstin e njohur që çdo gjë është e kotë, nëse nuk ka Zot. Që gjithçka është marrëzi, edhe vetë feja, nëse nuk ka ringjallje të njeriut, siç na thotë Shën Pali. Apo, që kjo e vërtetë të tmerron, ashtu siç na flet Leszek Kolakowski, filozofi i shquar polak, i cili pohon që jeta e secilit prej nesh përfundon me humbje, me atë disfatën finale, konkluduese, sepse përmbyllet me vdekje. Apo që nuk është rendi që të bëhet me kuptim, me domethënie, vetë realiteti, dhe që kjo është e vërteta kryesore e tij.

A nuk na e thotë këtë Kafka, në “Proces”, ku ndodh shkurorëzimi midis ngjarjes së përjetuar nga Jozef K. dhe kuptimit si të tillë.

Historia e Jozef K. është e vërtetë, sepse nuk ka fare kuptim. E vërteta na del këtu dhe kështu  (te Kafka dhe pas tij) e pakuptimtë, ndërsa kuptimi i bërë shekuj me radhë, prej Iluminizmit e tutje, shpartallohet i tëri, del se nuk është i vërtetë, se madje është gënjeshtër.

Tertuliani qëmoti pati thënë që duhet besuar në Zot, sepse është e pakuptimtë të besohet.

Po del që nuk po ka kuptim më, as për Njeriun, as për Zotin.

Njëri prej dëshmitarëve dhe të mbijetuarve të përmbysjes së zjarrit (të atomit) në Çernobil pyet autoren (Alexievich), gjatë intervistës ku ai duhet të ofrojë përgjigje: “A është bota e njëmendtë e mbyllur në fjalë (e përthekuar nga fjalët)?”

I mbijetuari tjetër i kësaj dite, që do të jetojë decenie dhe shekuj me pasojat e saj tragjike, do t’i tregojë Alexievich që në orët e hershme të 26 prillit (1986), këta të gjithë nuk hynë në një ditë të re, por kaluan në një realitet të ri, i cili ishte i papërshkrueshëm me fjalë, i pashpjegueshëm me mendje, i pakapshëm me imagjinatë  (madje).

Të gjithë rrëfimtarët në “Lutjen e Çernobilit” na thonë se me 26 prill u prish, pandreqshëm, lidhja midis njeriut (vetëdijes së tij) dhe realitetit.

Realiteti brutal sundon me njeriun që nuk e di të vërtetën për të. Njëlloj sikur moti vetëtima sundonte me njeriun. Sepse, njeriu nuk e dinte çka është ajo.

Ky mbase ishte ai krye-tmerri i Çernobilit. Njëlloj përshkruhet tash e shtatëdhjetë e më shumë vjet historia e Auschwitz-it. I dimë të gjitha për të, dhe në fund del që kurrgjë nuk dimë.

Svetlana Alexievich nuk ia mësyn të na e tregojë të vërtetën e Çernobilit. Ajo, si në këtë libër, ashtu edhe në të gjitha veprat tjera të saj, përpiqet t’i bëjë fjalë të shkruara kallëzimet e zërave të shumtë që u takojnë njerëzve që jetuan dhe përjetuan tragjeditë e shumta.

Flaubert e ka quajtur veten laps njerëzor. Do të thosha për veten që jam vesh njerëzor. Kur ec rrugës dhe kur i zë fjalët e shumta, gjithmonë mendoj: Sa shumë romane zhduken pa gjurmë fare! Zhduken në terr. Mua më pëlqen si flasin njerëzit…Më pëlqen zëri i njeriut. Është dashuria dhe pasioni im më i madh.

Rruga deri te ky podium ka qenë e gjatë – gati katërdhjetë vjet, duke ecur prej një njeriu te tjetri, prej një zëri te tjetri.

Kështu foli Alexievich në adresimin e saj auditorit në Ceremoninë e marrjes së Çmimit Nobel.

Kështu shkruan Alexievich në librin e saj “Lutja e Çernobilit”.

Ajo këtu mbledh gjithë ato copëzat e jetës së mbetur pas thyerjes së madhe të Çernobilit, i cili bëri copë e grimë njerëzit që mbetën gjallë, të cilët presin të vdesin së shpejti, si pasojë e radioaktivitetit të madh, ose që gjithë jetën e tyre të mbetur do ta jetojnë me atë “Kutinë e Zezë” në trupin, mendjen dhe shpirtin e tyre.

Njëri prej protagonistëve të librit i rrëfen Alexievich se vëllai i tij, që jeton në Lindjen e largët, gjatë vizitës së tij tek ai, i kishte thënë: “Ju këtu, të gjithë ju, jeni si ‘Kutitë e Zeza’. Kur bie aeroplani, e para gjë që kërkohet janë kutitë e zeza, për të marrë vesh arsyet e rrëzimit të tij. Ju jemi ekzemplarë të gjallë të kutive të zeza.”

Por, në këtë rast, kemi të bëjmë me “Kuti të Zeza” të llojit shumë të veçantë.

Njerëzit e Çernobilit, që janë, siç thotë një tjetër dëftues, një specie e veçantë njerëzore, nuk dinë të tregojnë çka u ka ndodhur në të vërtetë, sepse shpërthimi i një reaktori te Centrali Atomik në Çernobil ka pasur domethënien edhe të një eksplodimi që ka shkatërruar dijen, vetëdijen, ndërgjegjen dhe besimin e të gjithë atyre që kanë jetuar atypari.

Njerëzit e Çernobilit kanë qenë dëshmitarë të vdekjes së të dashurve të tyre, por edhe të vetë dashurisë për jetën, të besimit në një shtet dhe në një ideologji, në një botëkuptim, në një Botë, në fakt.

Ata janë të gërryer dhe të rrënuar, nga brenda dhe nga jashtë, ashtu siç edhe vepron radioaktiviteti.

Ata janë shndërruar në gërmadha njerëzore që ecin, që marrin frymë, që hanë bukë dhe pinë ujë, por që më nuk kanë jetë, nuk kanë kuptim, nuk kanë ëndrra, nuk kanë gjë prej gjëje.

Ata nuk kanë guxuar të kenë fëmijë. Ata nuk kanë pasur shoqëri. Ata nuk kanë mundur të dashurohen me të tjerët që nuk janë rrezatuar nga Çernobili. Askush nuk u është afruar prej vendeve të tjera të ish-Bashkimit Sovjetik. Ata kanë qenë të anatemuar si njerëz.

Ata janë refugjatë nga jeta, nga realiteti, nga koha, jo vetëm nga një territor ku kanë jetuar.

Ata u ngjajnë të ikurve nga një luftë, të cilët, megjithatë, nuk kanë më kurrfarë shprese që do të kthehen ndonjëherë në tokën dhe në shtëpitë e tyre.

Toka dhe shtëpitë e tyre janë shkatërruar një herë e përgjithmonë. Nuk mund të shpëtohen. Nuk mund të rindërtohen. Kurrë.

Këtu, në Çernobil dhe rreth tij, ka ndodhur prishja e të gjitha raporteve të njohura në të kaluarën: E relacionit të njeriut me njeriun, të njeriut me veten, të njeriut me Zotin, të njeriut me natyrën, të njeriut me kafshët, të brezit brenda vetes, të prindërve me fëmijë, të një qyteti me gjithë Botën, të dashurisë me urrejtjen, të atij raporti që tashmë u përmend: Të njeriut dhe realitetit.

Klithma e dëshpërimit e njërës prej bashkëbisedueseve të Alexievich shpërthen në një pyetje retorike, të cilën ajo ia bën autores: “A ka diçka më të tmerrshme se njeriu?”

A ka diçka më e rëndë sesa kur i ati flet për vdekjen e vajzës së tij gjashtëvjeçare nga kanceri i shkaktuar nga Çernobili, e kur i thotë Alexievich, që kishte diçka më të keqe, më tronditëse, se sa vetë vdekja e të bijës: Ishte ajo pamja e shtatë vajzave të vogla tullace, të shtrira në një klinikë, ku të shtatat e dinë që do të vdesin, e ato as që i kanë marrë erë si duhet jetës?

Nuk dua të flas më për vajzën time, i drejtohet ai Alexievich. Sepse, më duket që po e poshtëroj, po e fyej, po e lëndoj kujtimin për të.

Alexievich na përkujton, në një moment gjatë rrëfimit të saj, që egjiptasit e vjetër, para shkuarjes në Botën e përtejme, para vdekjes pra, luteshin në këtë mënyrë: “Nuk kam fyer asnjë qenie të gjallë. Nuk kam marrë prej kafshëve barin dhe ushqimin e tyre”.

Duhej shkuar i dëlirë nga kjo Botë.

Të mbijetuarit e Çernobilit, që të gjithë, janë shndërruar, brenda pak orëve, në mëkatarë, pa bërë asnjë mëkat të vetëm, në vrasës së fëmijëve të tyre, pa çuar fare duar mbi ta, në shkatërrues të jetës së tyre, pa menduar keq për vete.

Të gjithë ata e kanë humbur jetën, pa vdekur fare.

Njëri prej rrëfyesve të Alexievich, i tregon asaj për një tregim të autorit Leonid Andreyev, i cili i dedikohet Lazrit, ose ringjalljes së tij. Ai, edhe pse jeton sërish, falë mrekullisë së Krishtit, nuk arrin dot t’i kthehet jetës së tij të dikurshme. Ai bëhet i huaj në këtë Botë, në rrethin ku sillet. Ai humb jetën të cilën e kishte fituar sërish.

Të kësisojt, të huaj pra, për veten dhe për të tjerët, janë të mbijetuarit e Çernobilit.

Natën e Çernobilit, na flet një grua në këtë libër, kam parë në ëndërr bletë, shumë bletë. Të shohësh në ëndërr bletë, aq shumë bletë, do të thotë që do të përballesh me zjarrin, me një zjarr të madh. Toka u dogj në Çernobil. Zoti na tha që ne jemi vetëm mysafirë në këtë Botë. Asgjë më shumë, përfundon kjo grua.

Nuk jam vetëm në këtë podium, u ishte drejtuar Alexievich të gjithë të pranishmëve në Stockholm, në mbrëmjen kur mori Çmimin Nobel për Letërsi. Me mua janë zërat, qindra zëra. Ata kanë qenë gjithmonë me mua, që prej fëmijërisë.

Alexievich, si fëmijë, rrinte afër grave që flisnin njëra me tjetrën, duke kujtuar burrat, vëllezërit, djemtë që kishin shkuar në Luftën e madhe (në Luftën e Dytë Botërore), shumë prej tyre për të mos u kthyer më.

Jeta e tyre ishte pritje, ishte dashuri, ishte mall dhe mërzi, ishte brengë dhe frikë.

Të gjithë librat që i ka shkruar Alexievich janë ndërtuar nga rrëfimet e këtij lloji, të atyre që kanë humbur thuaja të gjitha, pos aftësisë së rrëfimit për këto humbje.

Ligjërata e saj në Stockholm, zaten është titulluar kështu: “Për betejën e humbur”.

Varlam Shalamov, një tjetër autor të cilin e do dhe e çmon shumë Svetlana Alexievich, kishte shkruar me një rast: “Kam qenë pjesëmarrës në një betejë kolosale, një betejë që u humb për mëkëmbjen e njerëzores.”

Alexievich me veprat e saj dëshmohet si zë i të gjithë këtyre që janë humbës të kësaj beteje të madhe.

Alexievich nuk ofron prehje dhe shpresë. As në librat e saj, as në ligjëratën që mbajti në Stockholm. Ajo na thotë që jetojmë në kohë të frikës. Koha jonë është, në fakt, një epokë e dorës së dytë, gjysmake. Ama, kjo nuk do të thotë që nuk duhet folur, nuk duhet shkruar, nuk duhet bërë libra.

Leszek Kolakowski, në bashkëbisedimin e tij testamentar (me Zbigniew Mentzel), i kundërvihet asaj porosisë së madhe të Witgenstein-it, nga “Traktati” i tij, kur ky këmbëngul në qëndrimin e tij: “Duhet heshtur për gjërat për të cilat nuk mund të flitet”. Kolakowski përdor Erwin Schrodinger-in, një fizicient austriak (dhe fitues të Çmimit Nobel), në kundërvënie të Witgenstein-it. Schrodinger thotë që, përkundrazi, duhet folur gjithë kohën për gjërat të cilat nuk mund të flitet, sepse ky kallëzim i njeriut, ky rrëfimi i tij, është vlera më e rëndësishme që ka.

Këtë e bën Svetlana Alexievich, edhe në librin e saj të madh, “Lutja e Çernobilit”.

Kjo “Lutje”, zaten, s’është gjë tjetër pos fjala e Njeriut që e di se do të vdesë, do të humbet, do të zhduket. Ndërsa kallëzimi i tij do të mbetet. Përjetë.

I tillë është rrëfimi i Alexievich.

(Autori është opinionist i rregullt i lajmi.net)