Diktatori i fundit i Shqipërisë, Ramiz Alia, u dorëzoi atyre një skedar të trashë nga arkivat komuniste në copa të prera gazetash, rreth shpëtimit të hebrenjve në Shqipëri dhe letra të padorëzuara e fotot nga të mbijetuarit hebrenj te shpëtimtarët e tyre shqiptarë. 

Kjo histori e paparë ishte e fshehur nga sundimi brutal komunist për 45 vjet. 

Kur DioGuardi i dërgoi këto dokumente përmes një mikut izraelit në Yad Vashem, Autoriteti Përkujtimor i Dëshmorëve të Holokaustit dhe heronjve në Izrael thanë se ato janë autentike. 

Pas njohjes së 69 shqiptarëve të drejtë midis Kombeve, Muzeu Memorial i Holokaustit të SHBA-ve në Washington DC, publikisht njohu shpëtimin shqiptar më 1995. Yad Vashem veproi njësoj më 2007, dhe në 2012, shpëtimi shqiptar u jetësua nga dy rezolutat e paraqitura nga senatori Charles Schumer në Senatin amerikan dhe nga kongresistët Dana Rohrabacher dhe Jerrold Nadler në Dhomën e Përfaqësuesve. 

Rezolutat janë pjesë e përpjekjeve për të sjellë shpëtimin shqiptar të çifutëve evropianë në vëmendjen kombëtare dhe ndërkombëtare. Shpëtimi shqiptar është unik për shkak të shkallës së saj, duke përfshirë jo vetëm hebrenjtë brenda kufijve të tyre, por të gjithë hebrenjve që kërkuan strehim aty gjatë Holokaustit. 

Edhe pse nazistët kishin pushtuar dhe pushtuan Shqipërinë dhe pritej që ajo të bashkëpunojë me “Zgjidhjen përfundimtare” të Hitlerit, të gjithë, nga zyrtarët deri te fermerët, ishin organizuar për të shpëtuar hebrenjtë. Kanë qenë rreth 200 hebrenj në Shqipëri para luftës. 

Nga fundi i viteve 1930, derisa forcat aleate mundën nazistët, mijëra hebrenj u futën në Shqipëri nga shqiptarët jashtë shtetit, kryesisht nga shumica shqiptare e Kosovës. Pasi ishin futur brenda në Shqipëri hebrenjtë u trajtuan nga shqiptarët si mysafirët që duhej mbrojtur, ushqyer, e fshehur në shtëpitë private (shpesh për vite me radhë), dhe të transportohen me siguri sa herë kërcënohej ndonjë rrezik. 

Përse Shqipëria, një vend i përbërë kryesisht prej myslimanëve dhe të krishterëve shpëtoi hebrenjtë? Përgjigja qëndron në historinë shqiptare. Banorët më të vjetër të Evropës Juglindore, shqiptarët, u kanë mbijetuar shekujve të pushtimit, dëbimit dhe madje edhe gjenocidit. 

Sapo u ndanë nga pushtimit otoman turk 435-vjeçar, ata më pas ishin ndarë nga “Fuqitë e Mëdha” (Austro-Hungaria, Britania, Franca, Gjermania, Italia dhe Rusia). 

Serbia aneksoi gjysmën e tokave shqiptare, duke përfshirë Kosovën, dhe pjesë të tjera i janë dhënë Malit të Zi dhe Greqisë. Vetëm për shkak të ndërhyrjes së presidentit amerikan Woodrow Wilson ishte krijuar shteti i Shqipërisë, që u themelua pas Luftës së Parë Botërore.  

Kur Lufta e Dytë Botërore shpërtheu, fashistët italianë të Musolinit dhe pastaj nazistët pushtuan Shqipërinë, shqiptarët trajtuan hebrenjtë si mysafirë, sepse toleranca fetare dhe etnike është pjesë e historisë shqiptare. 

Ajo është e bazuar në Kanun, një grup i ligjeve zakonore që e ka rregulluar jetesën shqiptare, qëkur paraardhësit e tyre ilirë arritën në Gadishullin Ballkanik mijëra vjet më parë. Me kodin e tyre moral “Besa” duke theksuar tolerancë dhe dhembshuri, Kanuni u miratua gojarisht dhe u mundësoi shqiptarëve për të mbijetuar shekujt e persekutimit. Besa lidh nderin personal të respektimit dhe barazisë me të tjerët. 

Ajo gjithashtu përfshin mbrojtjen e një mysafiri madje deri në pikën e dhënies së jetës së vet. Koncepti modern perëndimor i “huaj” nuk ekziston në Kanun, vetëm koncepti i mikut. Kur nazistët ishin të vendosur për gjenocid, ishte e natyrshme për shqiptarët për të shpëtuar hebrenjtë. 

Shumë prej atyre që kishin rrezikuar jetën e tyre kanë lënë pas histori që në mënyrë dramatike ilustrojnë shpëtimin shqiptar. 

Është Ali Alia, një pronar dyqani, i cili u vizitua nga ushtarët nazistë që po transportonin të burgosurit shqiptarë në punë të rëndë dhe një hebre në vdekjen e tij. 

Pasi që u dha ushtarëve verë dhe i bindi ata që duhet t’u jepte ushqim të burgosurve, Alia i kishte dhënë hebreut një pjepër në të cilin i kishte futur një mesazh duke i thënë atij që të ikë në drejtim të drunjve dhe të presë në lokacionin e caktuar. 

Kur nazistët në fund zbuluan se hebreu ishte zhdukur, ata mbështetën Aliun ndaj një muri. Katër herë, nazistët vënë një armë në kokën e tij dhe kërcënuan atë me vdekje. Por ai vazhdoi të mohojë atë që kishte bërë, dhe kur ata më në fund u larguan, ai shkoi e mori hebreun në pyll dhe e fshehu atë për dy vite me radhë. 

Besa, forca lëvizëse prapa opozitës shqiptare ndaj gjenocidit, sot mbetet realitet themelor në shtetet sovrane të Shqipërisë dhe Kosovës dhe në mesin e shqiptarëve në Maqedoni, Malin e Zi, Serbinë jugore dhe Greqinë veriore. Shqiptarët, myslimanët laikë, katolikë, të krishterë ortodoksë, apo hebre, kanë jetuar pranë njëri-tjetrit në harmoni për shekuj dhe shpesh kanë lidhur martesë. 

Detyra e parandalimit të gjenocidit në kohën tonë përfiton nga analizimi pse shqiptarët iu përgjigjën ashtu siç bën Holokausti. Ndërsa, ne kemi bërë përparime të mëdha në avancimin teknologjik në shekullin 21, ne jemi mjerisht prapa në përparimin moral. 

Si Gavra Mandil, një hebre jugosllav, i cili me familjen e tij u shpëtua nga shqiptarët, ka thënë” “shqiptarët mund të mos kenë qenë të arsimuar në trashëgiminë e Goethe dhe Schiller, por ata i kanë bashkangjitur rëndësinë më të madhe jetës së njeriut”. 

Ndërsa, shumica e Evropës i kishin kthyer shpinën shfarosjes së hebrenjve evropianë, shqiptarët kishin demonstruar ndjeshmëri, tolerancë, vetësakrificë dhe kurajë. Këto elemente duhet të integrohen në të gjitha nivelet e arsimit në mbarë botën, kështu që dallimet e racës, fesë, etnisë nuk do të sjellin më dhunë dhe vdekje. 

Duke kuptuar shembullin shqiptar mund të forcojë vendosmërinë e popujve kudo për t’i dhënë fund mizorisë në masë dhe për të bërë parandalimin gjenocid, një nga çështjet më të rëndësishme të të drejtave të njeriut të kohës sonë, transmeton “Zëri.info”. 

Në një përpjekje për të zgjeruar ndërgjegjësimin e përgjigjes shqiptare ndaj Holokaustit dhe për të aplikuar atë në detyrën e parandalimit të gjenocidit, Liga Qytetare Shqiptaro-Amerikane dhe Fondacioni do të mbajnë një ngjarje në New York City më 8 dhjetor. 

Pasardhës të shpëtimtarëve shqiptarë amerikanë nga Shqipëria dhe Kosova, udhëheqësit hebrenj, dhe ekspertët e gjenocidit do t’u bashkohen anëtarëve të Kongresit në Muzeun e Trashëgimisë hebrenje për të reflektuar mbi historinë shqiptare të heroizmit.

Qëllimi i ngjarjes është që të dërgojë një mesazh për botën rreth shprehjes më të lartë të njerëzimit e tolerancës, vetësakrificës, altruizmit, dhe guximit gjatë një prej orëve të saj më të tmerrshme.