Shkruan: Edison Ypi

Bëjmë një pazar të shkurtër, nisemi për në Tetovë. I them se kur të arrijmë në Tetovë të ma gjejë një hotel ku të kaloj pjesën e mbetur të natës. Posi jo, thotë Adili, shoferi që është nga një fshat buzë liqenit, flet një shqipe të këndshme përzjerje të korçarçes me dibrançen. Kam qef ta dëgjoj. Flet shumë. Kënaqem. E nxis me pyetje të shkurtëra të flasë edhe më shumë. Më vjen keq që bregun e Liqenit, Strugën, nuk mund t’i shoh se është natë.

Po bëjme një hark buzë Liqenit, për t’u kthyer për në Tetovë në një kryqëzim pak para Ohrit. Adili thotë se nuk ka shtëpi në ato fshatra që të mos ketë të paktën një njeri në Kurbet. Ka dy vëllezër në Amerikë. Flet me dashuri për Kosovën, kosovarëve ua qan hallin për ç’kanë hequr kohët e fundit. Mbërrijmë në Tetovë rreth orës një pas mesnate. Adili i mirë nuk ka asnjë ide se ku mund të gjindet ndonjë hotel. I jap paratë, ndahemi. Marr nje sanduiç në një kioskë. Kushton tre marka. I zgjas dhjetë. Më jep sanduiçin e ma kthen kusurin me Dinare Maqedonie.

Protestoj, por jam i uritur dhe nuk e zgjas, e marr me mend përgjigjen, e fus shukun e Dinarëve në xhep. Më vonë kuptova se është fjala për një truk që këtu e bëjnë të gjithë.

Shkoj në hotelin më të parë që më zë syri. Recepsionisti me sy dhe vështrim të ngrirë sheh Pasaportën dhe më drejtohet shqip me një dialekt gollobordas tepër larg shqipes së shkrifët rë Adilit. Marr çelësin ngjitem. Dhoma e ngrohtë. Por njëra nga rubinetat e banjës nuk mbyllet mirë, sado ta shtrengosh. Currili që ta çpon veshin bie në dyshemenë e banjës gjysma e se cilës është bërë pellg. Horrori tjetër është një motorr pranë dritares poterja e të cilit dëgjohet sikur të ishte brenda në dhomë. Nuk bëhet fjalë për gjumë, duhet me u shtri, me u çlodhë për të vazhduar nesër. Kur më së fundi pas një dite ndëlikimesh dramtike hitchcockiane, jam shtrirë, bie telefoni dëgjoj zërin e gollobordasit; “Zotni, a do me t’pru nji person me t’bo mirë…vetëm pesë marka ?” Habitem, por edhe trëmbem nga kjo oferte kaq e lirë dhe i them, jo. Po ky, thash me vete, cilën po do të më sjellë për pesë marka, Gjyshen ?! Mos u gut zotni, këmbëngul Gollua, mund ta diskutojmë çmimin. Këtë herë habia është edhe më e madhe dhe bindja se fjala është për Gjyshen gjithashtu, por refuzoj, mbyll telefonin, mbulohem. Currili nuk pushon asnjë çast. Motorri edhe ndal ndonjëherë, por vetëm për pak çaste, çka ësht edhe më tmerr nëse nuk do ndalte kurrë.

Dal herët nga Hoteli. Në recepsion tani nuk është më Gollua i pështire por një grua e trashë. Bën sikur nuk di shqip. Nuk kam të vogle. I jap 100 marka. Më kthen një mal me Dinarë. Protestoj. Rreh të më shpjegojë anglisht. Bu-bu-bu, nga shqipja fantastike e Adilit tek anglishtja katastrofike e recepsionistes mashtruse.

Bëj një shetitje të shkurtër. Tetova është e butë, e bukur, e ëmbël. Kafexhiu përshëndet. Të gjithë përshëndetin. Kompania e autobuzave me emër të frikshëm; “Proleter”, nuk pranon Marka, vetëm Dinarë. Për një moment mu duk se erdhi më në fund rasti për t’i hequr Dinarët, por deri në Shkup ku dua të vete kushton pak, xhepi përsëri plot. Dy djem të rinj shqiptarë bëjnë gallatë me njeri-tjetrin. Përshëndetemi. Janë nga Tetova. Thonë se studjojnë për “Dogana” në një shkollë në Ohër. Nguten të çfaqin brengën se studimet po i bëjnë në gjuhën Maqedone.

Kemi hypur katër-pesë veta në autobuzin që duhet të niset në orën tetë. Të tjerë nuk po vijnë. Më kap mërzia. Jemi pak e ndoshta duhet të presim të vijnë të tjerë. Jo-jo, këtu nuk është Shqipëri ku shoferi kërcënon, “Prit sa t’mushet”. Autobuzi u nis fiks në orën tetë.

Nga dritarja e autobuzit mund të shoh pak Maqedoni, ama pikëllimi i mbrëmshëm që nuk munda të shoh Strugën nuk më ndahet.

Në Shkup më duhet të pres mbi dy orë për të marrë autobuzin tjetër për në Prishtinë. Shqiptarë gjithandej. Përshëndes njërin prej tyre dhe i kërkoj një këshillë ku mundem me i kalu nja dy orë. Bit Pazar. Dyqanet në Bit Pazar janë të mbyllura sepse është e Diel, dhe, sipas një rregulli mbetur nga koha e Titos, të dielave nuk ka tregëti. Eci në rrugën e shkretë mes dyqaneve të mbyllura. I përfytyroj ato rrugica në ditë normale. Atmosferë e ngjeshur, e ngrohtë. Kjo pjesë e Shkupit nuk mund të jetë aq e varfër sa më kishin thënë disa miq në Tiranë. Vërtet dyqanet janë të ulëta dhe të ngushta, por janë të mbajtura mirë dhe janë gjithfarësh, restorante, argjendari, veshje etj.

Stacioni i autobuzave në Shkup është i vogël dhe i pisët. Por autobuzi niset saktësisht në orën e caktuar.

Largohem nga Metropoli që, siç mu duk, më tepër kërkon të duket i tillë.

Rruga deri në kufi është e shkurtër. Pak kilometra në dalje të Shkupit, kolonë kamionësh disa kilometra e gjatë. Kamionat bartin materiale ndërtimi, BENZ-a, BMV-ra. Nje mesoburrë që kam në krah, qytetar i Prishtinës, që kthehet nga një vizitë tek disa të afërm në Shkup, më spjegon, “Materialet që shkojnë në Kosovë për të ndrequr shtëpitë e djegura ose të shkatërruara, vijnë nga privatë ose ndihma nga Qeveri, organizata, shoqata etj. Siç e sheh ka shumë vetura të mira. Më parë kosovarët nuk mund të kishin të tilla. Ligji favorizonte blerjen e makinave të vogla të prodhimit të brendshëm jugosllav. Tani ata po sjellin makina të mëdha të shtrenjta. Por po sjellin shumë. Rrugët e Kosovës nuk janë bërë për kaq shumë makina. Do të sjellë probleme pas një kohe”.

Në afërsi të kufirit lëvizja vështirësohet për shkak të trafikut që dendësohet. Ecim me ndalesa. Gjatë ndalesave kam kohe ta kqyr mirë vendin. Luginë e cekët, male të vjetër me majat e rrumbullakuara, jo si tonat me shkrepa dhe humnera. “Kështu vazhdon deri sa të futemi në Fushën e Kosovës”, thotë prishtinaliu. Më shtohet bezdia nga gjithato ndalesa, kur ndërkohë jemi aq-aq afer Asaj, Kosovës pra. Për dreq, ndalesat bëhen gjithmonë para një kthese që dua të besoj se është e fundit.

Kthesat, kontrollet, doganat, rojat, policët, ushtarët, më së fundi mbarojnë. Tani jam i lirë për të arritur ku jam nisur, në Kosovë.

Prishtinaliu i mirë bëhet befas i tepërt, i bezdisshëm, vazhdon spjegimet, vendet, datat, detajet, hollësirat etj. etj. Por tani mua ato nuk më duhen, nuk më duhen aspak. Unë tani, i thithur, i përthithur, i përhumbur, atje Jam, dhe Ajo tani atje Është. Spjegimet, qartësimet, interpretimet nuk më duhen.

Befasia e parë sa futem në Kosovë është një Fabrikë çimentoje. Që punoka. Që u rrotulloka. Që nxjerrka tym. Kthej kokën nga kosovari i mirë i kthyer befas në i panevojshëm per ti dhënë të kuptojë se kam nevojë për një sqarim, për një kuptim, si është kjo punë, fill pas bombardimeve, kush punon në atë fabrikë, kush e manazhon. Financat, transportin, furnizimet, shitjet, blerjet, si bëhen këto, kush i bën këto, cila Qeveri, cila Administratë, si është e mundur, si është e mundur, fill pas bombardimeve ? “Janë të gjithë kosovarë ata që punojnë atje, inxhiniera, financierë, teknologë”. Po mirë, desha të them, desha të ulëras, nuk ka këtu, tendera që vidhen, gazeta që shpifin, hajduta moralista. Rruga Ali Demi ku jetoj unë në Tiranë është “asfaltuar” pesë herë në tre vite dhe po çajnë për të dhjetën herë, si është e mundur, si ?!

Majtas e djathtas shtëpi të djegura e të shkatërruara. Prishtinaliu vazhdon me zë të ulët spjegime, hollësira, detaje, krejt-krejt të panevojshme….”Kjo shtëpi e djegur është e filanit…këtu është bërë luftë…këtu UÇK-ja…këtu…atje…”. Mezi e pres daljen në fushë.

Kalojmë mespërmes Ferizajt ku ndalim pak minuta. Në periferi të qytetit dhe në hyrje ka shumë shtëpi të djegura.

Në mes të qytetit, mes shtëpive të shqiptarëve ka kisha të djegura të rrafshuara që duken si dhëmbë të shkulur.

Anës rrugës fushore deri në Prishtinë, pafund shtëpi të djegura. Po ngrenë mure të rinj, çati të reja. Shtëpitë dhe oborret janë plot tulla, tjegulla, hekura, pllaka. Po riparojnë dëmtimet e luftës. Shumë shtëpi të reja sapo kanë filluar të ndërtohen.

Prishtina m’u faneps befas në atë qafën në hyrje të saj që e kemi parë aq herë në TV.

Më shoqëron prishtinasi i urtë. Edhepse i dëmtuar, qyteti duket që është “i mbajtur”. Ja dhe Hotel Grand. Hyj. Prenotoj. Ngjis çantën. Freskoj surratin. Zbres. Vërtitem pak në holl. Ulem në bar. Bota ka zbarkuar atje; Diplomatë, ushtarake, klerikë, artistë, shkrimtarë, biznesmenë, nga Perendimi, nga Lindja, nga Veriu, nga Jugu, nga Lart, nga Poshtë, të bardhë, të zinj, të qeshur, të ngrysur. Shoqëruesa, përkthyesa, përpiqen të vënë pak rregull në atë Kullë e Babilonit, ose Kazan i Dreqit si i thonë kosovarët. Flasin, bërtasin, pijnë kafe, kërkojnë njëri-tjetrin, nguten të sistemohen, të qartësohen, të kuptojnë, të ndihmojnë.

Jo-jo-jo, nuk kam ardhur të shoh këta. Hedh një vështrim të fundit. Ka fytyra të njohura nga Tirana. Jane Botuesa, bëhet Panairi i Librit. Nuk më interesojnë “botuesat” me gjithato hesape, me gjithato muhabete. “Ra ky mort e u pamë”, “Rashë në këtë hotel e i pashë”.

Dal jashtë. Pyes të parin prishtinali që më dal përpara ku bëhet Panairi i Librit. “Pse ?” do kishte qënë përgjigja e kësaj pyetjeje në Tiranë. Këtu jo. Këtu prishtinaliu nuk përgjigjet duke pyetur. Prishtinaliu “e di” pse mund ti interesojë dikujt ku ndodhet një Panair Libri, dhe ma tregon menjëherë. Është afër. Duke ikur tek panairi tmerrohem kur mendoj se mund të takoj ndonjë të njohur që mund të më ngjitet si Ciceron. Nuk më duhet Ciceron. Jam Zog’ i Qiejve. Fluturoj lart.

Pallati i Sportit ku bëhet Panairi dhe rretheqarku më lënë pa mënt. Arkitektura është aq e ngjeshur aq e ndërlikuar me kthesa, korridore, shkallë, zgëqe, nivele, dyqane, Bare, sa të kujton pamje nga qëndrat e metropoleve.

Ja dhe Panairi. I madh, shumë stenda dhe shumë libra. Të gjithë botuesit shqiptarë të Planetit janë aty. Në një qoshk botuesa dhe shkrimtarë i promovojnë njëri-tjetrit librat respektivë. Fort i heshtur, tepër i qetë, ai qoshk me ato të folura si mërmërima. Nuk mund të promovohet një libër me poezi, pa i ulëritur të paktën disa vargje. Ata më të butët, ata më të qetët, ata më të hollët.

Më njohin disa botues. Nuk kam frikë se mund të më ngjitën. Nuk mund ta lënë biznesin për të më sajdisur mua. Ja Demaçi. Me një qese me libra nën sqetull, del i vetmuar. Kalon Kadareja i rrethuar nga një tufë “Mik i Librit”. Është dukshem i lodhur prej tyre. Zhvendoset i hutuar, si në zjarm, si në jerm. Ndoshta e ka mendjen tek llahtaritë e luftës, tek shtëpitë e djegura, KFOR-i, UNMIK-u, Kushneri, Thaçi, Rugova. “Ç’tu deshën tërë këta Ismaiiiiiiiiiil. Pse s’e bere si unë, vetëm fare”. Në një stendë ka vetëm libra të Diktatorit të Shqipërise. Njeriu që rri para saj është më i vjetri në moshë prej krejt të tjerëve. Sheh me vështrim mosbesues çdonjerin që ndal para atyre librave. Të gjithë kosovarët që dalin prej andaj kanë ndër duar nga një qese me katër, pesë ose më tepër libra. Dal. Është bërë natë. Aty afër janë zyrat e KFOR-it dhe të UNMIK-ut. Para tyre rrinë djem dhe vajza kosovare në grupe të vogla dhe nëpunësa të huaj. Dikush më thërret nga mbrapa. Është një gazetar i ri që e kam njohur në Tiranë. Flas pak me të dhe drejtohem në barin e hotelit. Aty gjej belanë. Një shqiptar i Amerikës, një amerikane, tre-katër kosovarë, një shqiptare e Shqipërise, dy italiane, më ftojnë në të njëjtën kohë “për një kafe”. Shkëputem prej tyre pa mirsjellje. Më duhet të telefonoj, është vështire, megjithatë ja arrij. I urti Mehmet Kraja më prek me gatishmërinë për të më ndihmuar. Lemë takim të nesërmen në mëngjez. Nexhmedin Spahiu, miku nga Mitrovica që e marr ne telefon, thotë se nesër do jetë i zënë me një takim me Ismailin në qytetin e ndarë, në qytetin e prerë, në qytetin e therë.

Deri në dy pas mesnate rri me të gjithë nga pak. Shqiptari i Amerikës është i urtë, serioz, i dashur dhe i vëmendshëm. Mikesha e tij amerikane është shpërthyese, full of life, dhe shumë e interesuar ta njohë Shqipërinë dhe Shqiptarët. Njëri nga italianët, shitës librsh, është i pakënaqur me shitjet dhe qytetin e Prishtinës, kërkon të lagohet sa më parë, që tani, që këtë çast. Shqiptarja nga Shqipëria që studjon në Amerikë thotë se është e lumtur që më takoi. Ndalem nja një orë në një tavolinë ku janë dy shqiptarë që merren me botime, një kritik arti kosovar, një aktor kosovar dhe një piktore. Janë të kripur, të shijshëm, të pestë, të ndjeshëm, të interesuar, të vëmendshëm. Flasim për Lasgushin, Ismailin etj. U tregoj dromca nga udhetimi hitchcockian. Kënaqen. Ulëras me sa kam në kokë; “Do të buças në krisma jete/prej buçim-heshturit Durim”, “Sikur të bëhet zjarr e flakë e drit’ e bardhë”. Entuziazmohen nga vargjet, sidomos aktori dhe piktorja, por vë re se entuziazmi i tyre, megjithëse i vërtetë, zgjat pak, vetëm pak çaste, për tja lënë me ngut vendin atmosferës standard të kafenesë. Pas pak e kuptoj shkakun e entuziazmit të dozuar të Kritikut. Ka shkruar një libër për Lasgushin të cilin e nxjerr si me zor nga çanta. I hedh nje sy. As “Trioleta” as “Letërkembim”, as “Dremit Liqëri”, askurgjë. S’ka problem. Një popull i therur nuk mund të pretendojë më tepër. Vete të fle.

Në mëngjez, i përpiktë, serioz, i sjellshem, vjen Mehmet Kraja. Pimë kafe, bëjmë muhabet. Më bën një shëtitje nëpër qytet me makinën e tij. Më sistemon në një hotel më të lirë se Grand-i, dhe më shoqëron te Stacioni i Autobuzave për në Mitrovicë. Rrugës, mes tjerash, e pyes pse aq të larta ndërtesat, pse aq e ngjeshur qëndra e qytetit. Thotë se në përgjithësi Prishtina është qytet i ngushtë, shtëpitë janë bërë në stilin komunist, shumica jo më tepër se 80 metra katror, ligji jugosllav e ka ndaluar Prishtinën të zgjerohej në fushë, duke shkaktuar në këtë mënyrë dyndjen brendaperbrenda asaj shtrirje që qyteti ka sot duke e bërë tepër të lartë çmimin e truallit të banueshëm. Kalojmë përbri një pallati 12-15 kate me dritare dhe ballkone të vogla. Këtu ka banuar Rugova, thotë Mehmeti. Ndahemi. Stacioni është i shkretë, por i pastër. Nuk ka nëpunësa, biletari. Njëra qoshe e Stacionit është e shembur nga bombat e NATO-s. Autobuzët e paisur me tabela dhe numura, janë të sistemuar. Bileta paguhet brenda në autobuz. Nisemi saktësisht në oren e caktuar. Udhëtova edhe herë të tjera me autobuz në ditët e mëpastajme dhe ende jam i mrekulluar sa mirë funksiononte sherbimi i autobuzave. As kontrolle, as Polici, as administratë, askurgje. KFOR-i dhe UNMIK-u nuk kane asnjë lidhje me këto, megjuthatë gjithçka punon si sahati hoxhës. Mësuesit nuk paguajnë, studentët gjysem çmimi.

Në dalje të Prishtinës “Prodhuesi i Rrymës” nxjerr tym nga oxhaqet. Më të djathtë dhe më të majtë; mbeturina infrastrukturore të përdorura nga ushtria serbe si vendgrumbullime shkallmuar nga bombat e NATO-s. Shtëpi të shkatërruara, gjysem të shkatërruara ose të djegura, që po rindërtohen. Rruga është e dëmtuar vende-vende, por po riparohet. Në kryqëzime, ura, qendra të banuara, ka nga një patrullë të KFOR-it; një tank mbi kullën e të cilit rri një ushtar, një ushtar tjetër gati në fërngjinë e tankut, dy të tjerë anash tankut, një i pestë, në rrugë, me gishtin në këmbëz.

Mitrovica është pak më tepër se një orë me gjithë vonesat dhe ndalesat. Zbres nga autobuzi. Nisem andaj nga ma merr mendja se duhet të jetë ajo,”Ura”. Në të dy anët e një rruge të gjerë ka shumë dyqane, restorante të vogla etj. Mitrovicalit nuk janë aq “metropolitanë” sa prishtinasit. Jeta këtu është më kaotike. Dyqanet kanë kryesisht materiale ndërtimi. Ulem të pi një kafe. Ma bëj nji espreso, i them kamarierit. Po, thotë, dhe pas pak më sjell një kafe turke. I kërkoj spjegime; “nuk u morëm vesh, tha duke mos më parë në sy, unë mendova se kërkove kafe ekspres, dmth të shpejtë, unë e kuptoj çfare kafe do ti se kam qënë kafexhi në Milano, por këtu në Mitrovicë nuk bëjmë të tille”.

Pak më tutje futem të ha diçka në një restorant të vogël. Quhet “Jeta e Re” ! Kamarieri që e nuhat se “nuk jam pi atyhi” i jep fund dilemës sime për të zgjedhur duke më treguar me gisht mbi një furrë ose zgarë; A don Pasul ? Po, i them, pa ditur fare për çfarë është fjala, dhe ulem pres në një tavolinë jashtë duke vërejtur kalimtarët. Filloj ta ha…Pasul-in. Është “Fasule”. Por aq e mirë, aq e shijshme, dhe sidomos aq interesante, sa kush nuk e ka provuar të mos mundohet ta imagjinojë. Një pjatë e mjerë me fasule të forta të pazjera mirë në Tiranë, është vite drite larg këtij Pasuli madhështor, i ngjeshur, i plotë, i hapur, i sinqertë, në një vorbë vezake të thellë argjili, me fasule kokërrmëdha të buta të zjera mirë, me një copë mishi gjigande brenda, me erëza të forta dhe shumë bukë. Gjithçka që mban toka e Kosovës është aty brenda, në atë Pasul; shqiptarët, serbët, turqit, magjypat, grindjet, pajtimet, sherret, luftrat, xhamiat, kishat, manastiret, budallakitë, mrekullitë.

Mbaroj së ngrëni dhe nis pak muhabet me mitrovicaliun e tavolinës pranë. “Ka ndonje serb “këtej” ?”, i them. Ngrihet nga tavolina, afrohet dhe me ton konfidencial më thotë; “Asnji. Bo me ardhë nanji, e likvidojmë për pesë minuta”.

Nga tavolina ku po thith një cigare hedh sytë kah fundi i rrugës. Është më se e qartë; “Mitrovica Mon Amour”, ndodhet e gjitha “Andej”. “Këtej”, ca shtëpi të ulëta dhe ca dyqane të vogla, dhe, si për tu tallur, e vetmja ndërtëse shumëkatëshe, hijerënda Jugobanka.

Duke ju afruar urës, kalimtarët rrallohen. Në dyqind metrat e fundit thujse nuk ka fare të tillë. Mitrovica “andej”, qyteti me ndërtesa e dyqane të mira është i vendosur në formën e një rripi rrëzë kodrave. Po e famshmja Trepça me zgafellat e veta, ku është ? Nuk shihet prej aty. Ndodhet mes kodrave.

Mbi urë venë e vinë ca mesogra me fytyra të mrrylta, duke ecur ngadalë drejt në mes të urës pa e kthyer kokën. Katër-pesë fëmijë 10-12 vjeç rrinë në grup pak metra larg urës dhe rojave franceze. U afrohem fëmijëve. Më mbysin me pyetje për Shqipërinë, Tiranën etj. Ndërkohë që flas me ‘ta bëj një far’ provokimi ndaj rojave franceze, dy tre hapa mbrapa gjoja për tu mbështetur me kurriz tek parmaku i Urës. Francezi e sheh këtë gjest, lëviz një hap, krruan fytin. Nuk e zgjas me francezin. Vazhdoj me femijët. I pyes, e ka ndonjëri prej jush shtëpinë “Andej” ?. Po, unë e kam, thonë në një zë dy prej tyre. Më të voglit, jo më tepër se 10 vjeç, i mbushen sytë, gëlltitët me zor. Ndonjëherë “ata” përtej urës pijnë, ulërasin, bërtasin, sulmojnë, vijnë deri në mesin e urës, se më tutje nuk ja u mban, thotë një më i rritur duke treguar me gisht në drejtim diagonal me qoshen ku jemi. Kush janë “ata”, i them, dhe pse nuk vijnë “këtej” ? “Ja-ja, hidhet një tjetër, janë ata që rrijne atje në atë kafenene në qoshe të atij pallati. Nuk vijnë këtej se i vrasim”. Si i vrisni? i pyes. “Me gurë, me gjithça”.

Përshëndetem me fëmijët. Kur kam bërë disa hapa, njëri prej tyre, nja 14-15 vjeç më bën pyetjen e fundit, “Xhaxhi, a ka Repera në Tiranë ? Xhaxhi bëri sikur nuk dëgjoi. U largua me sytë me lot.

Po kthehem në Prishtinë. Një bashkudhëtar në autobuz më tregon burgun e Smerkovnicës. S’dukej si burg. S’ngjante fare me atë të Spaçit. Dukej si ato depot ku kurvi fuste drithin.

Pak kilometra në të dalë të Mitrovicës më të djathtë, ka fshatra serbe. Nuk dalin në rrugë. Pranë tyre kalon hekurudha. Udhëtojnë vetëm me tren për në Serbi.

Diku afer Prishtines një tufë e madhe shpendësh të zinj kalon tërthor mbi autobuz. Fërgëlloj. Tjetri në krah shqetësohet nga shqetësimi im, kthen kokën. “Janë Sorra, ka shumë këtej”, thotë.

Çlodhem pak në hotel. Dal bëj një shetitje. Është natë. Bie shi i imët. Ka shumë makina pa targa mbi trotuare dhe trafiku është i ngjeshur. Në disa pjesë të qytetit është errësirë, mungon energjia. Takoj disa miq, bëj pak muhabet, pi një kafe, sillemi nëpër qytet. Ndahem me miqtë. Rrasem në Grand deri pas mesit të natës. Muhabet sa të duash; duhej të kishte qënë UÇK-ja ta kishte kapur Mitrovicen e para…ekonomia e Kosovës nuk lëviz dot pa lëndët e para që i merr prej andej…Serbia do të jetë e kënaqur ta mbajë Mitrovicën, pjesa tjetër e Kosoves nuk i duhet, i kushton shumë ta mbajë…duhet hapur një bankë, dikush e ka nisur, por a do kenë besim kosovarët ti depozitojnë paratë, ky është problemi…sigurisht do kenë, patjetër do të kenë besim…para disa vitësh unë dhe nje miku im i kemi dorëzuar qeverisë së Tiranës një peticion, e nënshkruan disa mijëra kosovarë, kërkuam t’i ndërrohej emri Shqiperise, të bëhej “Shqipëria Perëndimore”, ndërsa kjo këtej vetvetiu do të ishte “Shqipëria lindore”, nuk na dëgjuan, po të na kishin dëgjuar tani punët do të ishin ndryshe…më kupton apo jo…sa është vallë sasia e cash-it që qarkullon aktualisht në Kosovë…rreth 2 miliardë marka gjermane, ndoshta më tepër…tani që kemi Bond Still-in na marshin të keqen armiqtë…mos e çani kokën, të gjitha do të zgjidhen….vetëm të ruhemi nga marsist-leninistat tanë dhe halabakët që na vijnë nga Shqipëria…lëri halabakët e Shqipërisë se ata i fut në burg dhe problemi zgjidhet, por ruaju nga pedagogët e Shqipërisë thuaj, se ata ta fusin virusin pak nga pak pa e kuptuar…korridori Durres-Prishtinë ai po, do të gëzonte gjithë shqiptarët e planetit, por në Shqipëri nuk e bëjnë dot, sepse para se ta bëjnë e vjedhin…jo or jo, as nuk e bëjnë as nuk e vjedhin, thjesht nuk e nisin, problemi është se qeveria e Shqipërisë ka ministra grekë që nuk ju intereson lindje-perëndimi, duan veri-jug, dmth duan ta lidhin ortodoksinë me ortodoksinë, jo Shqipërinë me perëndimi, këtu është i gjithë triku, të tjerat janë dokrra…ku-kuuuu na ka ardh krejt Drenica në Prishtinë, drenicakët po bëjnë shurrën nga ballkoni…e di si është kjo puna e UÇK-së dhe e qeverisë së tyre, është sikur juve në Shqipni tju vijë një qeveri nga Tropoja ose Skrapari….Rugova, ah, ai njëlloj sot si në kohën kur Kosova ishte nën Sërbi, rri e pret tjetri, as vetë nuk e di çfarë…po-po, por me heshtjen e tij ka ruajtur dinjitetin, seriozitetin se…ore vërtet, ku janë ata, Thaçi, Rugova, pse nuk vijnë në Grand…gazetaria e Tiranës nuk është gazetari është kosh me lesh, këtu jo-jo, këtu s’ta përtojnë, këtu kërcet po shpife për tjetrin…i fortë gjakovari, nick-un e luftës ja ka vu kafenesë…a është e vërtetë se kosovarët sot i kanë të hapura dyert e botës të ikin ku të duan, për të studjuar për të punuar etj…po-po, është e vërtetë, por jo vetëm nuk po ikin, por po kthehen…kjo është fantastike, të lutem shumë mos të dëgjoj më të bësh krahasime Shqipëri-Kosovë, mbylle, qepe…krahasimin e ka qarë Migjen Kelmendi me atë librin, “Carere Patria”…hë de, ka bir kurve ta përkthejë Lasgushin në anglisht…kurrën e kurrës, Lasgushi prandaj ishte i madh, sepse i dha Shqipërisë margaritarë që ajo, edhe sikur të dojë, nuk i shet dot, nuk i ndan dot, nuk i jep dot, që mbesin përgjithmonë, si të mira që ti fal Zoti, që nuk të pyet në të pëlqejnë apo jo…profet Lasgushi…mespermes për Shqipëri.

Jam i lodhur. Iki në hotel. Errësirë, nuk ka korent. Një qiri mbi tavolinë. E ndez. Dhoma, siç më tha recepsionisti, është “me banjë”, por “banja” për shkak të errësirës nuk merret vesh ku është. Ndoshta ajo brima në dysheme. Shtrihem, mbulohem. Për një çast më kujtohet Gollua i Tetovës, pesë markat, gjyshja e tij çapkëne, currili çpues, motorri shpartallues. Mbështillem. Fle.

Ngrihem herët. Drejt tek autobuzat. Rruga për në Pejë është më e dëmtuar se ajo e Mitrovicës. Në afërsi të Pejës, gropat e rrugës dhe shtëpitë e djegura shpeshtohen. Anës rrugës ka varre të freskët. Mes ushtarëve të postblloqeve të KFOR-it ka shume të zinj. Në disa postblloqe ka vetëm të tillë. Bëj pak muhabet me një prishtinali. Është dishepull i Thaçit, por edhe Rugovën e pranon. Është plot ide’ se si mund të qeveriset Kosova. Flet me zjarr. Nuk janë të rëndësishme idetë dhe skemat e qeverisjes, i them, se nga ato ka të gatshme sa të duash. Problemi është që kosovarët të merren vesh për të zbatuar një skemë të vetme rimëkëmbjeje. Nuk është dakord. Thotë se Kosova ka “specifikat e veta“, “objektivat e veta”, “problemet duhen parë me sy kritik” etj. Pas një orteku me cilësime të drunjta kurviste, muhabeti rrëshqet rrezikshëm. Unë, thotë, që të zenë mënt të tjerët, armiqtë i pushkatoj “Në Emër të Popullit”.

Korbat mbi autobuz.

Në Pejë bie dëborë. Qytetin e pashë fare pak duke pritur autobuzin tjetër për në Gjakovë.

Rruga për në Gjakovë, në pjesën më të madhe të saj, shkon rrëzë malit, është e dëmtuar nga kalimi i shpeshtë i zinxhirave të tankeve dhe vende-vende ngushtohet rrezikshëm. Shtëpi të shkatërruara dhe të djegura dhe varre të freskët anës rrugës, më shumë se kudo. Një studente Pejane që e kam “në kurriz”, më jep spjegimet përkatëse. “Qytetin tim, thotë, e kanë shkatërruar më tepër se çdo qytet tjetër t’Kosovës”. Prizreni nuk është demtuar pothuajse fare”. “Ata të Prizrenit janë miqtë e Milosheviçit”, bën shaka një mikesha e saj, dhe të gjithë qeshin.

Pak kilometra në hyrje të Gjakovës, në të majtë dhe të djathtë buzë rrugës janë ca si shtëpi të vogla, bosh, krejt të njëllojta, me çati të pjerreta që duken si shtëpi kartoni që kanë shërbyer për xhirimin e ndonjë filmi, por po ti shohësh mirë janë me tulla dhe tjegulla të vërteta. “I kanë bo për Shki-të e shpërngulur të Kroacise, thotë pejania, një kohë ndejtën në ato shtëpi edhe ca Shki të Shqipnisë. A ça kan bo ata qëna knej, a sa të poshtër ishin, vjedhje, drogë, gjithça”.

Gjakovën e shëtita duke e imagjinuar si do të më ishte dukur po ta kisha parë nëse do të kisha mundësi para vitit ’90. Nuk dola dot në asnjë konkluzion. Koka mu bë çorbë nga gjithato parametra që duhej të kisha parasysh për këtë llogaritje krahasuese. Për më tepër, mungonte Çarshia e Vjetër, esenca, palc, hypofiza, e një qyteti ballkanik. Qëndra e qytetit, pa lezet. Pallatet soc-realiste ma nxorrën mallin e Lushnjes.

Para se të marr autobuzin per tu kthyer, ha nje Pasul. Pasuli i Gjakovës më i mirë se i Mitrovicës.

– Sa kushton?

– Po ti kesh, katër marka.

I shqiptoi këto fjalë gjakovari, jo me kuptimin, “Po të mos i kesh, më jep më pak, ose hiç”, por si një formulim i sofistikuar per të zbutur vrazhdësine universale të atij momenti.

Parkun qëndror po e ristrukturojnë italianët. Aty pranë është një manastir i vogël i hedhur në erë. Kupolat e hallakaura duken si gjysma shalqinjsh.

Për fat, autobuzi që vete në Prishtinë do kalojë nga Rahoveci, pra nëpër një itinerar të ndryshëm nga ai që erdha. Këtë herë, “ciceroni” që kam në krah është një djalë i ri që quhet Zef, “student i Juridikut”, katolik nga një fshat aty afer. Edhe ai për Prishtinë. Flet shumë, edhe pa e pyetur. “Ka shumë katolikë këtej. Rrëzë malit jemi trembëdhjetë fshatra katolike. Kishën e ngritëm me ndihmën e një shoqate holandeze. Kemi njerëz në emigracion. Jemi shtatë vëllezër. Kemi dyqane argjendarie në Francë, Belgjikë, Gjermani, Çeki. Kemi tokë këtu. Jam 22 vjeç. Jam i fejuar. Të fejuarën e kam në Slloveni”.

Kalojmë mbi “Urën e Shenjtë”. Ura e vjetër prej guri është rrëzë një kodre shkëmbore. Lumi vjen nga një e çarë e kodrës si e prerë me thikë. Pastaj lumi del në fushë. S’di pse mu duk se e kishin ndërtuar, jo pse ishte e nevojshme, por sepse…duhej një urë.

Rahoveci, mbi një pllajë. Pak më tutje një postobllok i KFOR-it me ushtarë rus.

Në Prishtinë arrij vonë. Qyteti i zhytur në errësirë. Çlodhem pak në Hotel. Dal. Nesër do ta lë Kosovën. Bëj një shetitje të gjatë nëpër rrugët dhe rrugicat e errëta në periferi të qytetit. Tre të moshuar me republika më kalojnë pranë duke folur…serbisht. “Është e pamundshme të kenë qënë serbë, më sqaroi dikush të nesërmen, janë boshnjakë”.

Restoranti ndriçohet me qirinj. Pasul, të lutem më sill një Pasul, shpejt një Pasul. Në tavolinën fqinje, dy “prej Tirane” porositin “Qebap”. Eh, nuk e kanë zbuluar ende mrekullinë.

Dal. Fus pak turit në Grand. A ka Pasul ? Jo. Ciao, s’është Kosovë ky hotel.

Të nesërmen ngrihem herët. Hoteli, njëlloj si Grand-i, jep kupon ratimor të rregullt me vulë. Nuk më duhet. Kam ardh me paratë e mia. Për qefin tim. Për mallin tim.

Në Prizren iki me Furgon të cilit këtu i thërresin me një emër të çuditshëm; “Kombi”. “Kombi” është më i zhurmshëm se Autobuzi. Ndoshta nga prezenca e “Shqipërisë Perëndimore”. Në Prizren hyj në një Restorant. Kamarierit i jap marka. Ma kthen kusurin me Lekë. I nënshtrohem me kënaqësi kësaj hileje të lezeçme.

Iki qefprishur që nuk munda ta shoh si duhet Prizrenin “Citta’ d’Arte”, Prizrenin elegant, sharmant, Prizrenin e sofistikuar, me xhamia të vjetra, monastire, rrugica, kalldrëme, kafene të vogla, shqiptarë që flasin turqisht.

Furgoni apo Kombi mbi të cilin po kthehem në Tiranë ka brenda tre kosovarë, dy burra dhe një grua që kthehen në Itali, një që kthehet në Gjermani, një tjetër që vjen në Tirane, dy djem të rinj tiranas që punojnë në Gjakovë me një shoqatë humanitare në ndërtimin e kulmeve të shtëpive të shkatërruara.

Morini është i shkretë. Dy ushtarakë të KFOR-it u hedhin një sy Pasaportave dhe aq, as vulë askurgjë. Ja ngul për një moment sytë postobllokut tonë të kuq, atij që u bë postoblloku më i famshëm i Planetit gjatë bombardimeve, atje tek çerniara, te këndi nga e majta ku bashkohet trau horizontal me kolonën. Miliona foto dhe video kanë fiksuar atë kend, atë qoshe fatale para se cilës mund të fotografoheshin e filmoheshin për së pari mijërat e fatkeqëve që vinin. Kam qëne nje ditë këtu, kur bombardimet dhe eksodi vazhdonin. Shumë prej tyre, të sfilitur, të dërrmuar, me sy të zmadhuar nga tmerri, pasi me shpirt ndër dhëmbë kishin arritur deri aty, plaseshin menjëherë përtokë në rrathë të vegjël me të afërmit, dhe qanin me ulërima ngjethëse, të papërballueshme për sy dhe veshë njerëzorë.

Më të djathtë të rrugës, buzë përroit, ka Bunkere. Njëri prej kosovarëve, ai që kthehet në Gjermani, thotë; “I shihni keta…? Xhaxhi nuk i beri kot, aj’ dinte diçka”. Restoja diasporike e kosovarëve të Kombit nuk reagon. Çudia është se aprovojnë, madje me komente, dy djemtë e rinj nga Tirana, njëri prej të cilëve nuk është as 20 vjeç ndërsa tjetri nja 22-23. Kurvista aq të rinj ende s’kam parë.

Në një vend përtej Kuksit ndalim për tu freskuar në një burim. Në anën tjetër të rrugës është një si restorant, një farë dhome me mur të trashë guri. Mbi një furrë, tenxhere të shtrembëra mbuluar me kapakë gunga-gunga. Nga jashtë tenxhereve, rrëke të kuqërremta; Fasule !

Një polic jashtë. Tjetri polic ngrohet pas sobës. Sapo nisemi, njeri nga kosovarët, ai që kthehet në Itali, mezi pret të thotë diçka. Kthen kokën mbrapa dhe tregon me gisht; “E shifni atë Policin, jo atë që po ngrohej te soba, atë tjetrin, atë përjashta ? Kur po vija nga Italia m’i mori do Marka dhe dy thasë me tesha”.

Deri në Urën e Milotit rruga është e shkretë.

Drejt Tiranës Kombi flet pak, derisa në hyrje të saj mpihet krejt.

Nëntor 1999