Që nga qershori, të dyja palët në bisedime të ndërmjetësuara nga BE-ja për normalizimin e marrëdhënieve mes Serbisë dhe Kosovës, kanë deklaruar se negociatat po hyjnë në fazën e tyre përfundimtare.

Në të njëjtën kohë, ka pasur një bisedë gjithnjë e më të nxehtë për një shkëmbim territoresh – duke shkëmbyer zonat me shumicë shqiptare në Serbinë jugore për shumicën serbe në Kosovën veriore megjithëse kjo nuk ka qenë kurrë temë zyrtare e diskutimit gjatë dialogut Beograd-Prishtinë në Bruksel.

BIRN kërkoi nga shtatë ekspertë që të japin mendimet e tyre se çfarë lloj marrëveshjeje përfundimtare dhe çfarë ndarjeje të Kosovës apo shkëmbim territoresh mund të çonin në praktikë, nëse Prishtina dhe Beogradi do të arrinin një marrëveshje ndërmjet vete

“Të dy palët janë të interesuara për një vend të qetë”

Florian Bieber, profesor i Historisë dhe Politikës së Evropës Juglindore në Universitetin e Gracit dhe Koordinator i Ballkanit në Evropë- Grupi këshillues i politikës:

• Zgjidhja potenciale për mosmarrëveshjen Serbi-Kosovë

“Ndërsa ideja e ndarjes vazhdon të rishfaqet, BE dhe anëtarët kryesorë kanë deklaruar vijat e tyre të kuqe kundër ndarjes.

Ka shumë arsye pse një zgjidhje e tillë nuk do të çonte askund ose më mirë të rrezikonte më tej tensionet dhe konfliktet. Zgjidhja realiste do të duhej të siguronte që pavarësia e Kosovës të pranohej, veçanërisht në OKB dhe nga pesë vendet e BE-së, që ende se kanë njohur.

Nëse Serbia zyrtarisht e njeh Kosovën ose gjen një mënyrë tjetër që duhet të jetë fleksibël, por duhet të jetë e qartë se Serbia de facto njeh Kosovën.

• Ndarja e Kosovës dhe një shkëmbim të territoreve

“Unë dyshoj seriozisht se një marrëveshje do t’i japë fund tensioneve dhe mosmarrëveshjes. Të dyja palët janë të interesuara për një vend të qetë por jo një faqe të re në marrëdhëniet e tyre.

Të dyja vazhdojnë ta paraqesin mosmarrëveshjen si një lojë me shuma zero dhe ndryshe nga qeveritë maqedonase dhe greke, nuk duket se janë të gatshme të formojnë një partneritet për të transformuar konfliktin.  Të dyja po kërkojnë të përfitojnë nga tensionet në të ardhmen. Në fund të fundit, konflikti është një zbavitje e dobishme si për audiencën e brendshme ashtu edhe drejt BE-së.

Kur mosmarrëveshja Kosovë-Serbi të jetë zgjidhur, Presidenti serb Vuçiq do të ballafaqohet me zërat më kritikë nga BE-ja për gjendjen e demokracisë dhe shtetit të së drejtës, kështu ai ka një shtytje të fortë  për të mos e gjetur një zgjidhje së shpejti, kurse në Kosovë, qeveria vuan nga një koalicion i brishtë me një legjitimitet të dobët, duke e bërë kështu të pamundur të bëjë kompromise.

Duke marrë parasysh skepticizmin e anëtarëve të BE-së gjithashtu ngre pyetjen se çfarë mund të ofrojë BE-ja për një zgjidhje. Franca dhe Holanda do të mbeten thellësisht skeptike rreth zgjerimit, edhe nëse të dyja pajtohen për një zgjidhje.

Në këtë mënyrë, vendimi për Maqedoninë dhe Shqipërinë shërbeu si një ndrojtje për një kompromis, siç kërkojnë të dy qeveritë, çfarë mund të marrim nga BE nëse ne bëjmë kompromis ? Dhe përgjigja nga BE nuk është e qartë”.

“Disa forma të marrëveshjes”

Bojan Elek, studiues në Qendrën e Beogradit për Politikat e Sigurisë

• Zgjidhja potenciale për mosmarrëveshjen Serbi-Kosovë

“Zgjidhja përfundimtare ndoshta do të duhet të jetë një formë e kompromisit që do të lërë të dyja palët në mënyrë të barabartë të pakënaqur.

Me një marrëveshje të detyrueshme ligjore, Kosova do të duhej të fitonte karakteristikat “de facto” të shtetësisë, duke përfshirë një vend në OKB dhe një perspektivë për anëtarësimin në BE, ndërsa Serbia mund të shmangte një njohje të qartë “de jure” të pavarësisë, duke e bërë marrëveshjen më të pranueshme për qytetarët.

Pa marrë parasysh se cila do të ishte marrëveshja përfundimtare, gjëja më e rëndësishme për Serbinë do të ishte mbrojtja e të drejtave të qytetarëve të saj që jetojnë në territorin e Kosovës”.

• Ndarja e Kosovës dhe një shkëmbim të territoreve

“Një shkëmbim territori do të ishte një zgjidhje e keqe dhe jo vetëm sepse do të hapte rrugën për demarkacionet e tjera territoriale në rajon.

Një shkëmbim ose ndarje do të përforconte qasjen nacionaliste për organizimin e territoreve në parimin e “popullit tim, tokës sime “, e cila është e pamundur për të zbatuar sepse do të shkruante katastrofën për të gjithë rajonin, duke marrë parasysh historinë e Ballkanit në 30 vitet e fundit .

Nëse një ndarje do të thoshte se Kosova e veriut do t’i përkiste Serbisë, kjo do të dobësonte më tej komunitetin serb në jug të lumit Ibër, sepse Mitrovica e veriut është qendra administrative, arsimore dhe shëndetësore që të gjitha komunat e tjera po i bëjnë gravitetit”.

“Ndarja ka qenë tabu në Kosovë”

• Zgjidhja potenciale për mosmarrëveshjen Serbi-Kosovë

“E kam të vështirë ta marr me mend që Vuçiq mund të pajtohet me diçka të cilën nuk mund ta shesë si fitore në vendin e tij. Ai dëshiron një marrëveshje dhe është në situatë për ta shitur atë, por dëshiron të shihet se ka marrë diçka në shkëmbim për pranimin eksplicit apo implicit të pavarësisë së Kosovës.

Kjo është e qartë nga mënyra me të cilën ai po e ndërton retorikën në opinionin e brendshëm. Problemi është se Kosova tashmë ka dhënë aq shumë sa realisht ka mundur të japë në kuptimin e mbrojtjes së të drejtave të pakicave për të mbetur funksionale së brendshmi.

Në këtë mënyrë, Kosova është zënë ndërmjet një guri dhe një vendi të fortë. Ajo rrezikon ta kthejë pozicionin e vet të dobët të jashtëm (shtetësinë e kontestuar) në një pozicion të dobët të brendshëm duke u bërë shtet jofunksional (pa as më të voglën garanci se Rusia nuk do t’ia bllokojë ulësen në OKB) ose të ndarë (gjë që do ta polarizonte thellësisht Kosovën së brendshmi dhe do ta përçante rajonin).

Kalimi i ndonjërit nga këto opsione në Kosovë, sidomos kur nuk ka konsensus të fuqishëm apo kontroll politik siç e ka Vuçiq në Serbi, do të jetë shumë e vështirë.

Kështu që nëse do të ketë marrëveshje- dhe kjo sërish mbetet një “nëse” e madhe- janë tri lloje kryesore të rezultateve të imagjinueshme, dhe unë mendoj se konsensusi ndërkombëtar dhe lehtësia e shitjes së marrëveshjes brenda do ta përcaktojë se cili opsion do të dalë fitues.

Opsioni i parë është ripaketimi ose ribrendimi i të drejtave ekzistuese për serbët (të cilat janë aq të zgjeruara sa s’kanë si të bëhen më shumë) dhe kjo do t’i mundësonte Vuçiqit ta tjerrë atë si fitore, por që nuk do të garantonte ulëse për Kosovën në OKB shkaku i Rusisë, por vetëm një rrugë të mjegullt drejt BE-së.

Opsioni i dytë do të ishte diçka substanciale siç është një formë e autonomisë territoriale për serbët (gjë që rrezikon ta bëjë Kosovën shtet jofunksional dhe ta rrisë kontrollin e Beogradit) përderisa sërish nuk do të garantonte ulëse në OKB.

Opsioni i tretë është ndarja ose shkëmbimi i territoreve (gjë që do ta ndryshonte lojën në rajon).

• Ndarja e Kosovës dhe shkëmbimi i territoreve

“Ndarja ka qenë për një kohë të gjatë opsion i preferuar në rrethet nacionaliste (shkrimtari me ndikim serb Dorica Qosiç) dhe atyre liberale (madje edhe ish-kryeministri i ndjerë serb Zoran GJingjiq mendonte se është opsioni më i mirë).

Kështu që në një mënyrë ky opsion përfaqëson gjënë më të afërt për një konsensus në opinionin publik serb (përveç Kishës Ortodokse Serbe, e cila së fundmi ka dalë publikisht kundër sepse shumica e objekteve të trashëgimisë së saj ndodhen në jug të lumit Ibër).

Problemi është se ndarja ka qenë tabu në Kosovë dhe opinioni publik është absolutisht i papërgatitur për t’u përballur me pasojat dhe shumë pikëpyetjet që kjo ngrit reth natyrës dhe të ardhmes së shtetit.

Ne kemi kaluar 10 vite të vështira duke ndërtuar besimin në modelin aktual të shtetit. Vetëm tani flamuri (i Kosovës) ka filluar të përqafohet më shumë gjerësisht nga populli (edhe pse gati çdoherë në ndërthurje me flamurin shqiptar). Për më tepër, veriu është larg asaj që ka qenë në vitin 2008 dhe janë bërë shumë përpjekje për t’i integruar serbët brenda sistemit të Kosovës (përfshirë edhe gjyqësorin së fundmi).

Do të ketë një polarizim të thellë sepse ndarja automatikisht do ta zhvendoste debatin se kur dhe si të bëhet bashkimi me Shqipërinë dhe çka do të nënkuptonte kjo për aftësinë tonë për të vetëqeverisur. Shoqëria e Kosovës nuk është homogjene rreth kësaj por mban shumë qëndrime brenda spektrit, kështu që unë ndjej se kjo do të na paralizojë ashpër për një kohë të gjatë.

Nuk mund të shoh se si do të ndodhë ndarja pa, të paktën, disa tensione ose dhunë qoftë në Kosovë apo në rajon, qoftë si përgjigje ndaj këtij solucioni nga ata që janë të pakënaqur, ose si mjete nga promovuesit e saj për t’i përshpejtuar gjërat dhe për të krijuar realitete të reja në teren të cilat më pas do ta bënin këtë opsion të paevitueshëm”.

“Ndarja territoriale është fatkeqësi e Ballkanit”

• Zgjidhja potenciale për mosmarrëveshjen Serbi-Kosovë

“Zgjidhja e mosmarrëveshjeve pothuajse të vështira të Ballkanit mbështetet në një faktor mbi të gjitha: vullneti politik perëndimor. Pra, ‘zgjidhja’ për Kosovën nuk ndodh në një vakum; ajo pasqyron vazhdimësinë e vullnetit politik jo vetëm në Evropë, por edhe në Uashington.

Sa për atë që Vuçiq mund të pranojë për Kosovën, përderisa “zgjidhja” konkretisht dhe drejtpërdrejt përparon pranimin e Beogradit në BE, ai mund dhe do të pranojë pothuajse çdo gjë që mbron pozicionin e serbëve në Kosovë.

I gjithë nocioni se Vuçiq përballet me një “zgjedhje” midis BE dhe Rusisë është një shtrembërim i nxitur nga vetë Vuçiq për ta larguar presionin perëndimor.

Është krejtësisht e mundur që ‘zgjidhja’ për Kosovën të sjellë njohjen gati-njohëse nga Beogradi në shkëmbim të mbrojtjeve asimetrike për serbët në veri dhe jug të Kosovës – me kusht që BE të kërkojë dhe është e përgatitur të ecë përpara në zgjerim”.

• Ndarja e Kosovës dhe një shkëmbim territoresh

“Ndarja territoriale është fatkeqësi e Ballkanit. Nocioni se kufijtë janë të lakueshëm – që RS [Republika Srpska] e Bosnjës e dominuar nga Serbia mund të shkëputet nga Bosnja, për shembull, ose se kroatët mund të marrin njësinë e vet [në Bosnje dhe Herzegovinë], vetë pararendëse e ndarjes eventuale ndihmon në forcimin e polarizimit politik të Bosnjës.

I njëjti mentalitet është ajo që nxit papajtueshmëri te serbët në veri të Kosovës; pse të bëni kompromis dhe të bashkëpunoni me Prishtinën, ndërsa serbët në jug nëse mund t’i mbani jashtë mund të jeni në gjendje të shkëputeni nga Kosova krejtësisht?

Për fat të mirë, marrëveshja zbuluese midis Greqisë dhe Maqedonisë mbi emrin e këtij të fundit do të – nëse marrëveshja mbijeton – do të krijonte mos marrëveshje për ndarje. Nëse marrëveshja e emrit hyn në fuqi, ndarja e Maqedonisë hiqet nga tryeza dhe vendi kryeson anëtarësimin në NATO, duke garantuar pothuajse se vendi nuk do të ndahet, pavarësisht se sa shqiptarë janë të bindur.

Dhe kjo automatikisht e komplikon ndarjen e Kosovës, sepse e bën më të vështirë ‘të kompensojë’ shqiptarët atje për humbjen e veriut. Sigurisht, biseda është e vërtetë; nëse nuk ka marrëveshje mbi emrin dhe një lëvizje për ndarjen e Kosovës fiton vrull, atëherë mund të mbështeteni në thirrjet për të zhvendosur zonat me shumicë shqiptare në Maqedoni, një hap i rrëmujshëm dhe i rrezikshëm që vetëm fton dhe nxit më shumë pretendime në vend.

Ata që mendojnë se Lugina e Preshevës / jugu i Serbisë përfaqëson zgjidhjen “e shkëmbimit” për veriun, nuk kanë folur me shqiptarët që jetojnë atje. Shumë shqiptarë që jetojnë në Preshevë nuk e shijojnë idenë e të qenit një provincë lindore e Prishtinës, të prerë nga autostrada veriore dhe jugore që Serbia nuk do të heqë dorë.

Ideja që Kosova duhet të ndahet mbështetet në iluzione – se do të ishte ‘e drejtë’, që do të ishte e mundur dhe e përmbytshme sesa e çrregullt, jopraktike dhe e rrezikshme. Sa më shumë është folur, aq më shumë do të duket si një zgjidhje praktike – gjë që nuk është. Fakti që BE ka nxitje të jashtëzakonshme është ajo që e bën të gjithë subjektin e ndarjes territoriale të Kosovës jo vetëm jopraktike dhe të rrezikshme, por të panevojshme “.

‘Njohja e qartë ose e nënkuptuar e Kosovës’

• Zgjidhja potenciale për mosmarrëveshjen Serbi-Kosovë

“Sipas mendimit tim, një zgjidhje e mundshme potenciale për mosmarrëveshjen Kosovë-Serbi do të ishte një paketë që do të përfshinte autonominë për komunitetin serb të Kosovës, ose një formë të Asociacionit të Komunave me shumicë serbe ose autonomisë territoriale pa kompetenca legjislative për komunat me shumicë serbe në veri të Kosovës, njohje të qartë ose të nënkuptuar të Kosovës nga Serbia me anëtarësimin e Kosovës në OKB, e cila do të shoqërohej nga ndryshimet përkatëse në kushtetutat e Serbisë dhe të Kosovës sipas marrëveshjes së arritur”.

• Ndarja e Kosovës dhe shkëmbimi i territoreve

“Ideja e ndarjes së Kosovës ka një histori të gjatë dhe struktura politike serbe kurrë nuk ka hequr dorë prej saj.

“Ky opsion është kundër vlerave dhe qëllimeve të zgjerimit të BE-së dhe NATO-s, të cilat bazohen në modelin e shteteve shumetnike dhe shoqërive gjithëpërfshirëse dhe jo në ndryshimet e kufijve të njësive federale të ish-Jugosllavisë në vija etnike.

“Mundësia e ndarjes së Kosovës është në përputhje me politikën që Rusia po ndjek me fqinjët e saj të afërt, duke luftuar për të ndryshuar kufijtë me shtetet fqinje përgjatë vijave etnike ku rusët janë pakicë, në të njëjtën kohë mban shumë etni dhe popuj brenda kufijve të saj.

“Kjo politikë nuk kufizohet vetëm në fqinjët e afërt të Moskës, meqenëse Rusia po ndjek gjithashtu një politikë të destabilizimit të Ballkanit, me përpjekjet e saj për ta transformuar atë në një fushë të kontestit të vazhdueshëm gjeopolitik midis fuqive të mëdha dhe elitave nacionaliste të rajonit. Këtu, Serbia po luan rolin e një mini-Rusie në Ballkan.

“Përveç kësaj, opsioni për ndarjen e Kosovës e rrezikon seriozisht potencialin e saj për zhvillim ekonomik, duke rrezikuar qëndrueshmërinë e furnizimit me ujë nga liqeni i Gazivodës për një të tretën e Kosovës, si dhe për ftohjen e termocentraleve energjetike në Obiliq.

“Për më tepër, me pak fjalë, ky opsion është kundër interesave thelbësore të komunitetit serb në Kosovë, duke qenë se shumica e pjesëtarëve të saj (më shumë se 60 për qind) jetojnë në jug të lumit Ibër, dhe se shumica e kishave ortodokse serbe janë të vendosura në pjesën qendrore dhe perëndimore të Kosovës.

“Ky opsion ka të bëjë më shumë me përfitimet hegjemoniste territoriale, sesa në interes të të gjitha komuniteteve të Kosovës, duke përfshirë vetë komunitetin serb.

“Në vend të zgjidhjes së ndonjë gjëje, ajo mund të hapë rrugën për në ferr për të gjitha komunitetet në Kosovë dhe në rajonin më të gjerë. Kujtimet e këtij lloji të ferrit në rajon janë ende të freskëta, dhe ne nuk duhet t’i harrojmë ato.”

‘Një konflikt i ngrirë mund të shkrijë’

• Zgjidhja potenciale për mosmarrëveshjen Serbi-Kosovë

“Sa më afër t’i afrohemi ‘fazës përfundimtare’ të parashikuar për fundin e vitit, aq më të theksuara janë vonesat, kotësia e negociatave dhe tensionet midis Beogradit dhe Prishtinës.

“Nënshkrimi i një marrëveshjeje reciproke ligjërisht të obligueshme për normalizimin e marrëdhënieve siguron kompromis për njerëzit në të dy shoqëritë që të kenë jetë më normale dhe më të sigurt, për të udhëtuar, për të tregtuar dhe për t’u marrë me çështjet e përditshme.

“Marrëveshja nuk e obligon Serbinë që ta njohë Kosovën zyrtarisht, por duhet të respektojë institucionet dhe ligjet e Kosovës … Dhe sipas atyre ligjeve do të funksionojë edhe Asociacioni i Komunave me shumicë serbe.

“Nëse marrim parasysh sondazhet e opinionit publik që tregojnë se dy të tretat e qytetarëve serbë besojnë se Kosova është e humbur, por gjithashtu se nuk duhet të njihet ‘de jure’, marrëveshja ligjërisht e obligueshme ndërmjet dy vendeve është kornizë për të dyja.

“Nëse Beogradi dhe Prishtina dështojnë të arrijnë një marrëveshje dhe ta nënshkruajnë atë, një konflikt i ngrirë mund të shkrijë … me rezultate shumë të paqarta, kryesisht për Serbinë”.

• Ndarja e Kosovës dhe shkëmbimi i territoreve

“Nuk e di nëse ndarja e Kosovës është në tavolinë, megjithëse nuk do të përjashtoja mundësinë që të diskutohet, por kam frikë se biseda për ndarjen dhe shkëmbimin e territoreve neglizhon njerëzit dhe hap përsëri kutinë e Pandorës.

“Nëse të dyja palët nuk arrijnë një zgjidhje pas përpjekjeve të shumta, përvoja na ka mësuar që një palë e tretë do të vendosë fatin tonë nën kushte shumë më të këqija.

“Unë mbështes absolutisht negociatat dhe marrëveshjen ligjërisht të obligueshme, por edhe përgjegjësinë e autoriteteve, para së gjithash nga Vuçiq, që të jetë i sinqertë dhe t’i tregoj publikut në detaje dhe pa zbukurim atë që po ndodh dhe sa do të na kushtojë nëse nuk pranojmë … marrëveshjen e ndërsjelltë, dhe cili është ‘plani i tij B’ në atë rast.”

‘Integriteti territorial dhe sovraniteti i Kosovës’

• Zgjidhja potenciale për mosmarrëveshjen Serbi-Kosovë

“Negociatat janë me të vërtetë duke hyrë në fazën përfundimtare, që është mbi një marrëveshje përfundimtare, gjithëpërfshirëse dhe ligjërisht të detyrueshme për normalizimin e plotë të marrëdhënieve, pasi të dyja palët, veçanërisht Beogradi, nuk e përdori qasjen graduale, më pak të dhimbshme, dialogun politik origjinal të filluar në vitin 2012-2013.

“Zgjidhja përfundimtare, të paktën për çështjen e statusit, është e qartë nga “marrëveshja origjinale e dialogut”, korniza saj dhe qëllimet përfundimtare, të cilat janë të definuara pak a shumë në mënyrë të qartë në vitet 2011-2013 dhe të pranuara nga të dyja palët, duke përfshirë edhe Beogradin.

“Kjo është një zgjidhje e bazuar në realitetin që Serbia e humbi Kosovën, kryesisht për shkak të politikës së vet në tri dekadat e fundit. Kjo do të thotë integriteti territorial dhe sovraniteti i Kosovës, ushtrimi i plotë i subjektivitetit ndërkombëtar, përfshirë perspektivën e anëtarësimit në BE dhe mbështetjen serbe për një vend të OKB-së.

“Njohja e Kosovës si shtet i pavarur nga Serbia, përmes së cilës Serbia insiston që kjo të ndodhë në një formë ligjore të reduktuar dhe jo të plotë, ajo duhet të shpjegojë dhe garantojë se si të gjitha qëllimet e marrëveshjes përfundimtare mund të sigurohen edhe në këtë mënyrë.

“Më në fund, format e përfaqësimit etnik dhe diskriminimi pozitiv siç mishëruar në Asociacionin e Komunave me shumicë serbe duhet të garantojnë funksionimin institucional të shtetit të Kosovës dhe të kenë mbrojtje kundër çdo shkëputje të ardhshme të veriut të Kosovës.

“Brenda një kornize të tillë kaq të qartë për një zgjidhje përfundimtare, atëherë ka shumë punë për tu bërë në negociata për çështje të hapura dypalëshe si personat e zhdukur, çështjet e pronës etj, ku pala kosovare duhet të jetë gati të japë diçka për Serbinë, Beogradi do të duhet të përmbahet nga keqpërdorimi i çështjeve dypalëshe për rihapjen e çështjes së statusit.”

• Ndarja e Kosovës dhe shkëmbimi i territoreve

“Çdo lobim për ndarjen, shkëmbimin e territoreve etj, nuk është as në interesat e Serbisë, e as në interesat e serbëve të Kosovës, por për politikën tradicionalisht konformiste të Ballkanit dhe për testimin e një zgjidhjeje të Perëndimit të dobësuar dhe vijave të kuqe.

“Edhe në rastin kur Vuçiq dhe presidenti i Kosovës, Hashim Thaçi bien dakord për një marrëveshje të tillë të pistë, Kuvendi i Kosovës nuk do ta miratojë atë me shumicën e nevojshme, me dy të tretat e votave. Jo për të folur në lidhje me atë se çdo sanksionim perëndimor i një zgjidhjeje etno-territoriale do të rihapte kutinë e Pandorës në rajon dhe më gjerë dhe do të destabilizonte më tej Ukrainën për shembull.

“Kjo do të destabilizonte edhe Serbinë dhe Vuçiqin, edhe pse aktualisht duket se është çuditërisht pa ndjenja në lidhje me pasojat e mundshme të politikës së tij.

“Së fundmi, ai tregon në mënyrë të përkryer se Beogradi nuk kujdeset për serbët e Kosovës, ashtu siç nuk e ka bërë kurrë, shumica e serbëve jetojnë në jug të Ibrit, kujdeset vetëm për vazhdimin e një politike konformiste virtuale, politikën hyjnore të Kosovës për sa kohë të jetë e mundur, në vend që të kujdeset për problemet reale të Kosovës dhe të serbëve të Kosovës.”