Ulur jashtë në një bar të vogël, në rrugën e quajtur Radojka Lakic (emri i një partizane të re e lindur në vitin 1917 dhe e vrarë në vitin 1941), unë dhe Edoardo ishim duke pritur kafenë. Gjatë luftës, unë kam shijuar Nescafen më të mirë ne jetën time, të përgatitur me përpikëri dhe kujdes, me sheqer të rrahur në dorë dhe e maskuar si një espresso me krem. Për ne gazetarët, kjo atëbotë kushtonte tri marka gjermane. Shumë, por ja vlente.

Një ditë pune pothuajse ka mbaruar. Armëpushimi vazhdon të jetë në fuqi. Nga pozicionet e tyre në male, ushtarët serbë nuk shtinin. Lufta duket e largët edhe pse vetëm disa mile larg, ish-aleatët, kroatët dhe myslimanët luftojnë me hidhërim. Mostari lindor është i rrethuar me ushtarë të cilët luten në Medjugorje. Spastrimi etnik është i ashpër dhe i njëjtë kudo. As edhe fshatrat më të izoluara nuk janë të kursyera. Edhe Pocitelk, në rrugën që të çon në Neretva përgjatë detit, është i rrafshuar me tokë. Dikur ka qenë një fshat i artistëve dhe piktorëve. Një kryq i bardhë, i lartë pesë metra, rrinte ngulur në pjesën e përparme të xhamisë së djegur. Për të frikësuar, jo për t’u lutur.

Pardje, “Bosnjacki Sabor”, një parlament i vetëshpallur mysliman, hodhi poshtë edhe një propozim për armëpushim nga diplomacia ndërkombëtare, në bazë të ndarjes së vendit përgjatë vijave etnike. Sot, parlamenti zyrtar boshnjak ka ratifikuar këtë vendim.

Ardhja e kafesë, është e shoqëruar me një fishkëllimë përmbi ne, e pasuar nja një shpërthim që dhemb. E mora kamerën dhe vrapova në rrugët ku ra granata, në rrugën e quajtur për nder të Maershal Tito’s (një partizan, president i Jugosllavisë, dhe themelues i Lëvizjes së Shteteve të Painkuadruara në vitin 1961). Një fishkëllimë tjetër paralizon këmbët e mia. E ndjej se si dridhet muri pas të cilit jam mbështetur. Goditja e dytë ra në pjesën tjetër të ndërtesës. Shikoj nga qoshja e rrugës: rruga është e shkretë. E vendosi lentën 28 dhe mas dritën, të sheshta dhe pa hije. Afrohem edhe më shumë, por një mur i bërë copë dhe disa rrënoja nuk thonë asgjë. Aty nuk ka fotografi. Mendoj për të plagosurit që pashë. Jo të vdekurit, por britmat e njerëzve të lënduar, të bërë copë dhe me eshtra të thyera.

Një njeri më bërtet që të largohem nga aty. Afër “Vjecna vatra” (flaka e përjetshme e Sarajevës, që nga 6 prilli i vitit 1946, përvjetori i çlirimit, përkujton ata të cilët ranë në luftën kundër nazistëve), në pjesën tjetër të rrugës, është një lobi. Dhjetëra persona janë atje, të ngjeshur pas njëri-tjetrit dhe qëndrojnë në heshtje. “Qëndro këtu”, thotë ai. Sytë më shikojnë mua, shprehjet e fytyrave të tensionuara të njerëzve dinjitozë. Kjo është fotografia. E mora aparatin në duar, lenta është në rregull, por hezitova. Një tjetër shpërthim. Vrapoj jashtë, nuk kisha fuqinë që të shkrepja një fotografi. Pendohem për këtë gjë. Ato shikime. Ndihesha një i huaj. I privilegjuar dhe i gjykuar që kisha zgjedhur të isha në at vend (ndoshta edhe po skuqem). Të paktën tash jam nën zjarr, si të gjithë të tjerët. Shikoj se çka po ndodhte përmes objektivit të kamerës. Kamera është si një mburojë që më mbron dhe më mban dhe krijon një lloj distance.

Edhe një fishkëllimë më e dobët dëgjohet, dhe pasohet nga një shpërthim (ndoshta disa sekonda më pas?), pak më tutje. Shoh lëvizje përgjatë tregut. Ngritem, vendos objektivin 200’ësh, e vendosi në tempon e shpejtë, e kontrolloj dritën. Një vajzë vrapon nga unë. E vë në kornizë, klikoj, dhe shaj sepse nuk e kam vendosur në opsionin që të bëjë shkrepje të vazhdueshme (vetëm për të mos harxhuar filmin). Shumë vonë, ajo tashmë kaloi, duke më injoruar. Gjithçka përfundoi.

Prapë e shkrepi një fotografi. Një çift duke vrapuar, një grua duke kaluar rrugën, por gjithçka tashmë duket e pamjaftueshme. Duhet ta shikoj në mendje vajzën e cila është duke vrapuar. Ajo vajzë nuk ishte duke vrapuar nga frika, por nga zemërimi. Duke qenë të dy në një situatë lufte nuk na vë ne të dy në të njëjtën situatë. Zemërimin e saj unë vetëm mundem ta paramendoj, por jo të bashkëndjej me të. Ajo është në shtëpinë e saj, ata janë duke shtënë me armë në qytetin e saj, duke shkatërruar zakonet e saj, jetën e saj. Unë jam një mysafir vullnetar (dhe i paguar). Një pjesë e zemërimit të saj mund të jetë edhe kundrejt meje, që jam duke ia vjedhur intimitetin gjatë vrapimit të saj. Çfarë jam duke bërë unë këtu? “Detyra e kronikës”, sigurisht, por duke më treguar mua pambarimisht nuk është e mjaftueshme. Stomaku më tkurret prapë, një shpërthim në afërsi, dhe mendimet zhduken.

Disa minuta kalojnë. Tash është qetësi. Ndoshta kam bërë ndonjë fotografi të mirë. Kurrë nuk u ndala duke ecur, duke shikuar përreth. Nuk kisha parë asnjë të lënduar, fatmirësisht. Gjithmonë jam ndjerë si një çakall, pas atyre fotografive.

Mundohem që të mendoj. Disa ditë më parë, Kryeministri i serbëve të Bosnjës Vladimir Lukic, në Pale, kishte dhënë një intervistë qetësuese. Ai dukej si një alien për atë çka po ndodhte në pjesën tjetër të Bosnjës. Për të, lufta ishte një mosmarrëveshje e mbetur për prona në mes të kroatëve dhe myslimanëve, dhe pastaj nuk do të kishte ndarje zyrtare të vendit. Tash çka? Pse ata kishin filluar që të shtinin me armë në Sarajevë? A dëshironin ata që të sfidonin vendimin e “Bosnjacki Sabor”? Dikush do të shkruaj se këto granata janë vetëm paralajmërim. A mundet që njerëzit të vdesin nga “paralajmërimi”? Çfarë po mendonte vajza që po vraponte? Pse të mos e intervistojmë atë, sa të dëgjojmë “gongun” e zakonshëm? Nuk duhet të mendoj për këtë gjë, unë jam këtu që të bëj fotografi dhe të tregoj fakte.

Rikthehem në kafene. Kafet janë akoma në tavolinë. Edoardo më thërret, duke bërtitur e duke më sharë. Për të ulur tensionin, bëj një veprim teatral: I sjell filxhanët e kafesë. Me një gjest dua të tregoj se gjithçka është në rregull. Kafeneja, njësoj si lobi, është e mbushur me njerëz. Duart fillojnë të më dridhen, nuk mund të bëj asgjë për këtë fakt. Kafeja, tashmë e ftohur, derdhet. Të gjithë fillojnë të qeshin. Të paktën shërbeu për këtë gjë.

Edo më përqafon (akoma e ndjej përqafimin e tij). Një vajzë me një sy të mbyllur me fashë më jep një gotë raki. Ajo quhet Amra. Ajo buzëqesh. Më vonë, mësova se babai i saj kishte vdekur disa muaj më parë, duke e mbrojtur atë me trupin e tij, kur një granatë shpërtheu, përderisa ata ishin duke ecur pranë shtëpisë së tyre, në rrugën Mehmed Pasha Sokolovic (një vezir osman, i cili kishte ndërtuar urën në lumin Drina në Visegrad në vitin 1571; dhe vëllau i Makarije Sokolovic, patriarkut kristiano-ortodoks në Pejë).

Shenjat e rrugëve, kafe dhe të kuqe, tregojnë historinë e rezistencës dhe përfshirjes. Nuk mund të ishte ndryshe. Kjo është Sarajeva.