Jorge Luis Borges

Ndërmjet veglave të ndryshme që përdor njeriu, vegla më e çuditshme është libri. Të gjitha të tjerat mund t’i quash zgjatime të tij fizike. Mikroskopi dhe teleskopi janë vazhdimësi e syrit, telefoni – vazhdim i zërit, plugu dhe shpata – i duarve. Por libri është një punë krejt tjetër, libri është vazhdim i kujtesës dhe i imagjinatës.

Kur në dramën e Shout “Cezari dhe Kleopatra” bie fjala për Bibliotekën e Aleksandrisë, atë e quajnë kujtesën e njerëzimit. Po, libri është kujtesa jonë. Por libri është diçka tjetër, ai është dhe imagjinatë. Se, çfarë është e shkuara jonë, përpos se një radhë ëndrrash? Çfarë e dallon kujtesën e ëndrrave nga kujtesa për të kaluarën? Edhe kujtesa, edhe imagjinata, gjenden në libër.

Dikur kam menduar të shkruaj një histori të librit. Por jo nga pikëpamja materiale. Librat nuk më interesojnë si objekte fizike (në radhë të parë kjo u takon librave të bibliofilëve, që mblidhen zakonisht në sasira gjigante), mua më interesojnë thëniet mbi librat. Për këtë, ka shkruar Osvald Shpengleri në “Perëndimi i Perëndimit”, aty ka faqe të mrekullueshme për librin. Atyre që ka thënë Shpengleri, unë desha t’u shtoj disa mendime të miat. Grekët e vjetër dhe romakët nuk e kanë predikuar kultin tonë për librin. Fraza që citojnë rëndom: “Scripta manent, verba volant” nuk do të thotë që fjala e folur është efemere, por atë që, fjala e shkruar është e thatë dhe e vdekur. Në fjalën e folur, ka diçka flatruese dhe të lehtë – “të flatërt dhe të shenjtë”, sikurse ka thënë Platoni. Të gjithë mësuesit e mëdhenj të njerëzimit kanë këmbëngulur në fjalën e folur.

Marrim shembullin e parë: Pitagora. Ne dimë që Pitagora qëllimisht nuk ka shkruar asgjë. Nuk shkroi sepse nuk donte ta lidhte veten me fjalën e shkruar. Padyshim, ai e ndjente që shkronja vret, ndërsa fryma (shpirti) ngjall, sikundër do të thuhej më vonë në Bibël. Ai duhet ta ketë ndjerë këtë kur nuk deshi ta lidhte veten me fjalën e shkruar. Prandaj Aristoteli flet gjithnjë jo për Pitagorën, po për pitagorianët. Për shembull, ai shkruan se pitagorianët besonin dogmatin e kthimit të përjetshëm – shumë më vonë këtë gjë do ta zbulojë Niçja. Është po ajo ideja e kohës ciklike, të cilën e pati hedhur poshtë Shën Augustini në “Qyteti i Zotit”. Shën Augustini, duke përdorur një metaforë të bukur, pohon se kryqi i Krishtit na ka shpëtuar nga labirinti ciklik i stoikëve. Ideja e ciklitetit qe çrrënjosur gjithashtu prej Hjumit, Blankut e shumë të tjerëve.

Pitagora nuk shkruajti qëllimisht; ai deshi që mendimet e veta ta mbijetonin vdekjen e tij fizike në vetëdijen e nxënësve. Së këndejmi, ka ardhur shprehja (unë nuk e di greqishten, prandaj e them në latinisht): “Magister dixit” (“Mësuesi ka thënë”). Kjo nuk do të thotë që nxënësit rezultojnë të lidhur me atë çka ka thënë mësuesi; përkundrazi, ajo pohon lirinë për të ndjekur në arsyetime mendimin zanafillor të mësuesit.

Nuk dihet, nëse vetë Pitagora shënoi fillimin e doktrinës së kohës ciklike, por dimë që atë e predikuan pasuesit e saj. Pitagora fizikisht vdiq, por nxënësit, njëlloj si rezultati i rimishërimit të shpirtrave (Pitagorës do t’i kishte pëlqyer kjo), sërish e sërish e ndoqën mendimin e tij dhe kur i qortonin se po flasin diç të re, ata e përgënjeshtronin fajësimin me frazën: mësuesi ka thënë – “Magister dixit”.

Por ka edhe shembuj të tjerë. I tillë është shembulli i lartë i Platonit, që pohonte se librat janë kopje të figurave (si duket, ai kishte parasysh statujat dhe pikturat), të cilat duken të gjalla, porse nuk na përgjigjen, nëse i pyesim për diçka që ta korrigjojë këtë të metë. Në dialogët e tij, Platoni realizohet në një shumësi personazhesh: në Sokratin, Gorginë dhe të tjerë. Ka mundësi, që pas vdekjes së Sokratit, Platoni ka dashur të ngushëllojë veten në mendimin se Sokrati thuajse vazhdon të jetojë. Duke u ndeshur me çfarëdo problemi, ai pyet veten: ç’do të kishte thënë vallë Sokrati për këtë? Kështu u realizua pavdekësia e Sokratit, i cili la trashëgim fjalën e folur dhe asgjë nuk shkroi.

Dihet që Krishti ka shkruar veçse njëherë, disa fjalë. Por ato ai i shkruajti në rërë dhe fjalët u zhdukën. Nuk dimë nëse ka shkruar ndonjë gjë tjetër. Buda gjithashtu, mësoi me fjalën e folur; janë ruajtur predikimet e tij. Mund të ndërmendim shprehjen e Shën Anselmit: “T’i vësh librin në duar një injoranti, është po kaq e rrezikshme, sikur t’i vësh në duar shpatën një fëmije”. Kështu mendonte ai për librat. Në lindje deri më tash, ekziston përfytyrimi se libri nuk duhet të shpërfaqë thelbin e gjësendeve, libri veçse duhet të na drejtojë ne. Pa marrë parasysh mosdijen time të hebraishtes, unë jam marrë pak me Kabalën dhe kam lexuar në anglisht e gjermanisht përkthimet e “Zohar” (“Libri i ndriçimit”) dhe “Sefer Jecira” (“Librin e krijimit”).

Këto libra kanë qenë shkruar jo që të kuptohen, por që të interpretohen, që lexuesi të vazhdojë të mendojë. Antikiteti nuk e kishte nderimin që kemi ne për librin, edhe pse, siç dihet, Aleksandër Maqedonasi vinte nën jastëk dy lloje mjetesh: “Iliadën” dhe shpatën. Homerin e nderonin, por nuk e quanin autoritet të padiskutueshëm. “Iliada” dhe “Odisea” nuk kanë qenë tekste të shenjta. Këta libra i kanë çmuar shumë lart, por ato pa farë zori mund t’i kritikoje.

Platoni mundi t’i përzërë poetët prej republikës së tij, pa iu nënshtruar fajësimit për fyerjen që u bëri. Këtyre gjithësa thamë, mund t’u shtoj edhe një vend shumë interesant nga Seneka. Në të mrekullueshmet “Letra Lucilit” ka një dërgesë, të drejtuar kundër një njeriu sqimatar, i cili, siç na vë në dijeni Seneka, ka një bibliotekë me njëqind volume. Po kush ka kohë, pyet Seneka, të lexojë njëqind volume? Ndërsa tani, përkundrazi, çmohen bibliotekat e gjera.

Kështu, ne duhet ta dimë, që marrëdhënia me librin në antikitet nuk i ngjet kultit tonë të librit. Në libër shikonim veçse një surrogat të fjalës së folur. Por mandej, nga lindja, erdhi një koncepcion i ri për librin, krejtësisht i huaj për antikitetin: koncepti i librit të shenjtë. Le të shqyrtojmë dy shembuj; duke ia nisur nga më i voni: me myslimanët. Myslimanët e kanë quajtur se Kurani i paraprin botës, i paraprin gjuhës arabe. Kurani është krijim i Zotit, ai njëlloj si gjithëmëshira e Zotit apo drejtësia e Zotit, është atribut i Zotit. Në vetë Kuran-in flitet në një formë boll mistike për “nënën e librit”. “Nëna e librit” është origjinali i Kuranit, i konturuar në qiell, diç e ngjashme me idenë platoniane të Kuranit. Kështu, sikundër thuhet në Kuran, “nëna e librit”, shkruar në qiell, rezulton atribut i Zotit dhe i paraprin botës. Kështu thotë doktrina myslimane.

Marrim një shembull më të afërt: Biblën, më konkretisht, Tora’n ose Pesëlibërshin. Llogaritet që këto libra i ka diktuar Shpirti i Shenjtë. Kjo është interesante: Të pohosh se librat e autorëve të ndryshëm dhe kohëve të ndryshme të shkrimit janë të përshkuar nga një shpirt i vetëm. Tekembramja, mu në Bibël thuhet se Fryma (e Shenjtë) depërton gjithandej. Hebrenjtë e quajtën të mundur t’i bashkonin veprat e ndryshme letrare të epokave të ndryshme dhe të ngjizin prej tyre një libër, titulli i të cilit është Tanah (Bibla-greqisht). Të gjitha veprat në të ia atribuojnë një autori: Frymës (Shpirtit).

Bernard Shoun e kanë pyetur njëherë, nëse mendonte se Biblën e kishte shkruar Shpirti i Shenjtë. Dhe Shou u përgjigj: “Çfarëdo libër, i cili ia vlen ta rilexojmë, është krijuar prej Shpirtit të Shenjtë”. Domethënë, libri duhet të ecë më përtej nga sa do autori. Qëllimi i autorit është gjithqysh një qëllim njerëzor, autori mund të gabohet, porse në libër duhet të ketë diçka më tepër. Kështu, “Don Kishoti” – nuk është thjesht një satirë mbi romanet kalorsiake. Ai është një tekst absolut, në të cilin s’ka vend rastësia.

Le të mendojmë për pasojat e kësaj ideje. Për shembull, nëse unë flas:

Ujëra të shpejta, të kulluar, kristaline.

ashiqare që secili varg spanjoll përbëhet këtu prej njëmbëdhjetë rrokjesh. Kështu ka dashur në mënyrë të vetëdijshme autori. Por se ç’është kjo krahasuar me veprat e krijuara nga Shpirti i Shenjtë, ç’ka është kjo krahasuar me idenë e Perëndisë, që ka zbritur në letërsi dhe ka diktuar librin. Në këtë libër s’ka vend rastësia, gjithçka duhet të jetë e justifikuar, madje çdo shkronjë. Dihet, për shembull, që në fillim të Biblës flitet se asgjë, absolutisht asnjë gjë, nuk ishte e rastësishme. Kjo na shpie tek Kabala, na shpie tek studimi i shkronjave, tek ideja e Librit të Shenjtë, të diktuar nga Perëndia. Kjo është e përkundërt me pikëvështrimet e grekëve të vjetër dhe romakëve. Ata kanë menduar mjaft lirshëm për Muzën.

“Këndo hyjneshë mëninë e Akil Pelidit”, – thotë Homeri në fillim të “Iliadës”. Muza lidhet këtu me frymëzimin. Përkundrazi, nëse do të mendonim për Frymën (Shpirtin), atëherë do të kishim parasysh diç më konkrete, më të fortë: Zotin, i cili zbret në letërsi. Zotin, i cili po shkruan një libër. Në këtë libër s’ka asgjë të rastësishme: as radha e shkronjave, as sasia e rrokjeve në secilin varg, as artikulimi; as kuptimi numëror i shkronjave. Të gjitha këto tashmë janë studiuar.

Kështu, koncepsioni i dytë madhështor i librit përmbyllet në faktin se libri ka gjasë të jetë vepër Hyjnore. Ndoshta ky koncepsion është i afërt me atë që ndjejmë sot në raport me pikëvështrimin e antikitetit, domethënë me idenë mbi surrogaton e përsosur të fjalës së folur. Mandej, besimi në Librin e Shenjtë humbet dhe zëvendësohet me të tjera besime. Së këndejmi, për shembull, kemi përfytyrimin që çdo popull, çdo vend, përfaqësohet me një libër. Kujtojmë që myslimanët e quajnë Izraelin “populli i librit”, kujtojmë frazën e Hajnrih Hajnes për kombin, atdheu i të cilit është libri: Bibla, hebrenjtë. Shfaqet një teori e re, në akord me të cilën secili vend duhet të përfaqësohet me një libër ose me disa libra të një autori.

Interesante – më duket se kjo nuk është vënë re ende – që një vend (popull) e zgjedh vetë shkrimtarin e tij, absolutisht jo të afërt për të. Kështu, dikush mendon se Anglia duhet të kishte zgjedhur përfaqësues të saj doktor Xhonsonin, por jo, Anglia zgjodhi Shekspirin, i cili është, le ta themi thjesht, më pak anglez nga të gjithë shkrimtarët anglezë. Për Anglinë tipik është “understatement”*, d.m.th., të flasësh për të gjithë në mënyrë minimizuese. Ndërsa Shekspiri priret për kah hiperbola, metafora dhe aspak nuk do të habiteshim nëse Shekspiri ishte, për shembull, italian apo çifut.

Një shembull tjetër është Gjermania. Ky vend i mrekullueshëm, që bëhet shumë lehtë fanatik, zgjedh si përfaqësues të vetin një njeri të durueshëm, jo fanatik, një njeri, të cilin nuk e shqetëson dhe aq ideja e atdheut. Gjermania zgjedh Gëten. Gjermaninë e përfaqëson Gëtja.

Franca nuk e ka zgjedhur shkrimtarin e saj, por ajo priret të ndalojë tek Hygoi. Unë, ta pret mendja, mahnitem me Hygonë, por Hygoi nuk ishte francez tipik, Hygoi është një i huaj në Francë. Me mjedisin e tij rrethues, me metaforat e gjera, ai nuk është tipik për Francën.

Një shembull dhe më interesant është Spanja. Ajo mund të ishte përfaqësuar nga Lope De Vega, Kalderoni, Kevedo. Por jo. Spanjën e përfaqëson Miguel de Servantes. Servantesi është një bashkëkohës i inkuizicionit, por ai është një njeri i durueshëm, ai nuk ka as virtytet, as veset e spanjollëve.

Secili vend, mu sikur e ka vendosur se do të përfaqësohet me shkrimtarë të huaj për të, i cili mund t’i ndihmojë këtij vendi, t’i gjejë ilaçin që ia shëron plagët dhe të metat. Ne argjentinasit mund të kishim zgjedhur “Fakundo-n” e Saramentos, por ne, me historinë tonë luftarake – historinë e pykës, na përfaqëson kronika e dezertimit: “Martin Ferro”. Dhe nëse thjesht si libër “Martin Ferro” e meriton këtë zgjedhje, cilin tjetër të mendojmë që të përfaqësojë historinë tonë të dezertimit? Mirëpo secili vend sikur e ndjen një domosdoshmëri të tillë.

Për librin kanë folur mrekullisht shumë shkrimtarë. Dua të përmend këtu disa prej tyre. Së pari do të flas për Montenjin, i cili një prej eseve të tij, ia ka kushtuar librit. Aty ka një frazë që nuk shqitet nga mendja: “Unë nuk bëj asgjë pa gëzim”. Montenji vëren se teoria e leximit të detyrueshëm është e gabuar. Ai thotë se nëse gjen ndonjë vend të vështirë në libër, atëherë e braktis atë, sepse në lexim ai kërkon një lloj gëzimi. Më bie ndërmend, se si shumë vjet më parë u bë një anketë me pyetjen, ç’është piktura. Pyetën time motër Norën dhe ajo u përgjigj se piktura është një art që sjell gëzim me ngjyrat dhe bojërat. Unë do të thosha se letërsia gjithashtu duhet të sjellë gëzim. Nëse lexojmë diçka me vështirësi, kjo do të thotë se autori ka pësuar dështim. Prandaj mendoj se një shkrimtar i tillë si Xhojsi, në thelb, ka pësuar dështim, ngase librat e tij lexohen me vështirësi.

Kurrsesi s’duhet të lexosh me sforcime. Leximi është lumturi. Mendoj se Montenji ka të drejtë. Mandej, Montenji numëron autorët që i pëlqejnë. Ai i kthehet Virgjilit dhe thotë se “Eneida” e pëlqen më pak se “Gjeorgjikat”; unë parapëlqej “Eneidën”, por nuk është vendi për shqyrtim. Montenji shkruan për librat me pasion, por është i mendimit se, megjithëqë leximi është një lloj lumturie, librat janë sidoqoftë kënaqësi rraskapitëse.

Emersoni nuk pajtohet me të – ja edhe një vepër e madhe mbi librin. Në leksionet e tij, Emersoni thotë se biblioteka është njëfarë kabineti magjik. Aty janë të magjepsur shpirtrat më të mirë të njerëzimit, porse ato presin fjalën tonë që të mund të dalin nga memecëria. Ne duhet të hapim librin dhe atëherë këta shpirtra zgjohen. Emersoni mendon se ne mund të komunikojmë me mendjet më të mira të historisë së përbotshme, por nuk e gjakojmë këtë, ne parapëlqejmë komentarët kritikë të vetë autorëve.

Përgjatë njëzet vjetëve kam qenë profesor i letërsisë angleze në fakultetin e filologjisë dhe letërsisë në Universitetin e Buenos Airesit. Gjithmonë u kam thënë studentëve të mi që bibliografitë e tyre të jenë të vogla, që ata të lexojnë jo kritikën, por vetë librin. Ndoshta ata nuk e kuptojnë të gjithën, por gjithnjë do të gëzohen të dëgjojnë zërin autentik të ndonjë autori. Do të thosha që gjëja më e rëndësishme e një shkrimtari është intonacioni i tij, gjëja më me rëndësi është zëri i autorit që vjen gjer tek ne.

Unë ia kam kushtuar një pjesë të jetës sime letërsisë dhe mendoj se leximi na sjell lumturi. Më pak lumturi na dhuron krijimtaria poetike apo ajo që e quajmë krijimtari; në të vërtetë, krijimtaria paraqet në vetvete një përzierje të harrimit dhe kujtimeve mbi atë që kemi lexuar.

Emersoni pajtohet me Montenjin kur pohon: ia vlen të lexosh vetëm atë që të pëlqen, libri duhet të të sjellë lumturi. Ne i detyrohemi aq shumë letërsisë. Jam munduar gjithnjë të rilexoj më shumë nga sa lexoj. Më duket se të rilexosh është më e rëndësishme se të lexosh. Libri më parë duhet lexuar e mandej rilexuar. Unë predikoj kultin e librit. Ndoshta fjalët e mia ju duken patetike, do të desha që këto fjalë të ishin pranim për secilin nga ju, jo për të gjithë, por për secilin, sepse gjithkushi – është abstraksion, ndërsa secili – është realitet.

Unë vazhdoj të luaj pjesën kinse nuk jam i verbër, unë vazhdoj të blej libra, mbush shtëpinë time me to. Se si njëherë më patën dhuruar enciklopedinë e Brokhauzit, botimin e vitit 1966 dhe ndjeva praninë e këtij libri në shtëpinë time, e ndjeva veten të lumtur. Enciklopedia ishte prej njëzet e ca volumesh, e shtypur me shkrim gotik, harta dhe gravura. Unë nuk mund ta lexoj, ngase nuk shoh. Megjithatë, enciklopedia ishte pranë meje. E ndjeva tendosjen e saj miqësore. Mendoj se libri është shpresa për të gjetur lumturinë.

Flasin për zhdukjen e librit; unë mendoj se kjo është e pamundur. Thonë: çfarë ndryshimi ka midis librit dhe gazetës, librit dhe diskut? Ndryshimi qëndron në faktin se gazetën e lexojmë që ta harrojmë, diskun e dëgjojmë, gjithashtu që ta harrojmë. Ata kanë diçka mekanike e mendjelehtë: libri lexohet që të mbahet mend. Teoria e librit të shenjtë, Kuranit apo Biblës, apo Vedave (aty flitet gjithashtu se Vedat kanë krijuar botën), mund të sprapset në të kaluarën, por libri, padyshim, ka për ne ende njëfarë shenjtërie, të cilën në nuk duhet ta humbasim. Thjesht të marrësh librin në duar, ta hapësh atë – dhe kjo tashmë është një kënaqësi estetike. Çfarë janë fjalët që përbëjnë një libër? Çfarë janë këto simbole të vdekura? Absolutisht asgjë. Çfarë është libri po nuk e hape? Thjesht një paralelopiped prej lëkure dhe letre. Por nëse e lexon, atëherë ndodh diçka e çuditshme – ai për çdo herë është tjetër.

Herakliti ka thënë (më se njëherë e kam përdorur këtë shprehje) që askush nuk mund të hyjë dy herë në të njëjtin lumë. Askush nuk mund të hyjë dy herë në të njëjtin lumë, sepse ujërat rrjedhin, por gjëja më e tmerrshme është se ne nuk jemi më pak të rrjedhshëm se uji. Çdo herë, kur lexojmë një libër, ai ndryshon, fjalët përftojnë një konotacion tjetër. Përveç kësaj, librat janë të rënduar me të shkuarën.

Unë kam dalë kundër kritikës, ndërsa tani do të heq dorë prej fjalëve të mia. Hamleti – nuk është vetëm ai Hamlet, sikundër e ka parë atë Shekspiri në fillim të shekullit XVII. Hamleti është Hamleti i Kolrixhit, Gëtes dhe Bredlit, Hamleti qe rilindur. E njëjta gjë ndodh në “Don Kishotin”. Po kështu ngjet me Lugonesin dhe Martines Estradën. “Martin Ferro” nuk mbeti i pandryshueshëm. Lexuesit e pasurojnë librin.

Kur lexon një libër të vjetër, të duket sikur e ke lexuar atë gjithmonë, që nga dita kur është shkruar. Prandaj, duhet përkrahur kulti i librit. Në libër mund të ketë përplot gabime tipografike, ne mund të mos pajtohemi me arsyetimet e autorit, por në të gjithsesi, mbetet diç e shenjtë, hyjnore, ndaj së cilës ne duhet të sillemi jo me besëtytni, por me dëshirën për të gjetur lumturinë dhe urtësinë. Ja çka desha t’ju them sonte.

Përktheu: Agron Tufa