Shkruan: Baton Haxhiu

Jeta e vështirë në Drenicë ishte arsye e vërtetë e një udhëtimi të tyre, në shtator të vitit 1997, për një reportazh gazete. Doli diçka tjetër nga ky udhëtim. Askush nuk besonte se ata kishin parë njerëz me uniformë. Por, dy net gjumë në malet e Drenicës kishin shpalosur një botë tjetër.

Një laps dhuratë dhe fjalia përshëndetëse: “Nuk di a do të shihemi ndonjëherë tjetër”, ishin fjalët që kurrë nuk ishin shkruar në gazetë nga Beni dhe Tina.

“Në Drenicë, dita përfundon në orën 18:00”, ishte titulli i shkrimit në gazetë, në shtatorin e vitit 1997, që paralajmëronte se Kosova po e ndërronte kursin e rezistencës.

Rrëfimet për fshatin e thellë në Drenicë – Açarevën dhe ushtarët pa epoleta, ishin fjalitë e pashkruara.

Askush nuk i besonte seriozisht rrëfimit të dy gazetarëve. Por, më vonë, e vërteta filloi të ndikonte shumë në përditshmërinë e tyre dhe tonën. Dhe, të nxiste dëshirën për të rrëfyer për diçka krejt tjetër nga ajo që ishte parë deri atëherë.

“Mbaje mend, unë jam ushtar Çerçizi. Këtë laps kujtoje për një ushtar që do të vdesë për lirinë e Kosovës”, i kishte thënë Tinës, në malet e Drenicës, njeriu me uniformë.

Më 25 nëntor ishim nisur për në fshatin Burojë të Drenicës, unë dhe Ardian Arifaj nga Koha Ditore dhe gazetari i revistës amerikane Time, Massimo Calabresi.

E dëshironte rrëfimin për ngjarjen e mbrëmjes së 24 nëntorit.

Taksambledhësit shqiptarë, që punonin në komunën e Skenderajt, të shoqëruar me disa policë serbë, kishin filluar presionin në fshatrat e Drenicës për të mbledhur taksat. Dy familje të Burojës kishin filluar të rezistonin.

Një sulm helikopteri, që kishte ardhur ndihmë nga Mitrovica, e kishte bërë rrafsh me tokë gjysmën e fshatit, duke plagosur mbesën e hoxhës së fshatit dhe bërë shoshë odën e tij prej qerpiçësh.

Një mal me shkurre e ndante shtëpinë e tij nga pjesa tjetër e fshatit. Në një odë të errët me erë myku dhe sfungjerë të hollë të shtruar mbi tokë, që të mërdhinin këmbët, i zoti i shtëpisë priste mysafirë nga i gjithë fshati.

Kishte nisur një debat se kush ishin djemtë që gjuajtën helikopterin. Një muhabet errësire, ku njerëzit mezi e shihnin njëri-tjetrin, e bënte ditën e nesërme të pasigurt për të gjithë në fshat. Të gjithë kishin vendosur të rezistonin. Ky ishte muhabet burrash, kurse jo larg nga shtëpia e hoxhës, në shkurret e malit, lëviznin djemtë me maska – që për ne ishin krejt të panjohur.

Fshati vendosi t’i priste të nesërmen policët, që, më t’u larguar, kishin premtuar se do të ktheheshin me autoblinda.

Nuk kishim shkruar asgjë për Burojën. Bëmë vetëm një lajm se kishte pasur shkëmbim zjarri ndërmjet fshatarëve dhe policëve.

Të nesërmen, më 26 nëntor, një lajm kishte dridhur redaksinë.

Nga Këshilli për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut (KMDLNJ) e Skenderajt lajmëronte Murat Musliu – një djalosh i përkushtuar dhe ndër të rrallët që e dinte se UÇK ekzistonte – se në fshatin Llaushë kishte nisur konflikti.

Bashkë me Ardian Arifajn, pa hamendje, morëm rrugën për në Llaushë. Me të hyrë në Skenderaj, në udhëkryqin që ndante qytetin me fshatrat dhe rrugën e Prishtinës, dhjetëra autoblinda ktheheshin mbrapshtë, duke shtënë me breshëri djathtas dhe majtas.

Takuam fotografin e qytetit dhe Murat Musliun.

Çfarë ka ndodhur? – e pyetëm Muratin.

Atij nuk i doli asnjë fjalë nga goja.

Morëm fotografin e qytetit dhe me veturën e tij Lada u nisëm për në Llaushë.

Nuk kishte shtëpi të paqëlluar nga të dy anët e rrugës.

Kur hymë në Llaushë, u ndalëm te shkolla e fshatit. “E kanë vra mësuesin Halil”, i thanë Muratit, disa nga fshatarët që kishin dalë në rrugë.

“Shkoni ma andej, në Ludeviq, atje ka pasë luftë”, tregonte me gisht një plak, i cili kishte dëgjuar krismat për dy orë rresht.

“Luftë ka pasë. Prej orës dhetë e gjysë ka pasë shumë krisma”, rrëfente plaku.

Asnjëherë më parë nuk kisha dëgjuar për fshatin Ludeviq. Në notesin tim me mbeti në kujtesë fjalia e plakut: “Dikush ka luftue në Ludeviq”, që më vonë zbardhi si titulli më i guximshëm i faqes së parë të gazetës.

Mijëra gëzhoja dukeshin rrugëve të fshatit Llaushë.

Ishte ora 12:30. Sokoli, një djalë i fshatit Ludeviq, që më vonë u bë hero i të gjitha gazetave, kishte marrë një birrë Peje para dyqanit të tij dhe shikonte malin. Shtëpia e tij e re ishte bërë shoshë nga plumbat e autoblindave. Ai ishte i vetmi që e kishte parë konfliktin nga afër. Shtëpia e tij ishte e fundit në fshat, afër malit. Ai kishte parë çfarë kishte ndodhur. Dhe, rrëfente për çdo gjë që kishte parë. Një familje e madhe, me një babë burrë e shkuar burrit, rrëfente për një luftë të madhe që kishte ndodhur. Rrëfimi i tij ishte autentik. Një buldozer, që kishte rastisur rrugës për në Skenderaj, ishte ndalur nga një grup burrash dhe me të ishte bërë prita. Buldozerin e kishin vendosur në cepin e një guri. Një pozitë më të mirë për aksion luftarak as që ka mundur të merret me mend. Nga të dyja anët ishte sulmuar kolona e gjatë e autoblindave të policisë serbe. Autoblinda e parë dhe e fundit ishin shkatërruar plotësisht. Sokoli rrëfente se të tjerat silleshin në vend dhe nuk kishin nga të shkonin. Dy orë breshëri plumbash, shpërthime bombash dhe gjithçka tjetër.

“Lufta nisi, biro”, ishin fjalët e plakut, i cili para nesh kishte vendosur ftonj dhe çaj në një tavolinë të vogël druri.

Nga shtëpia e tij deri te vendi ku ishte vendosur prita kishte disa qindra metra.

Sokoli nuk donte ta thoshte se kush kishte luftuar. E dinte se i kishte parë nga afër, por u qëndronte besnik njerëzve nga mali, të cilët nuk u dukën derisa ne shëtisnim rrugëve me Murat Musliun. Ky djalë trim bënte fotografitë së bashku me fotografin e qytetit, si dëshmi e vetme e konfliktit të parë në Kosovë.

Ishte lufta e parë që shqiptarët e bënin kundër forcave policore serbe.

Këmbët tona ishin të parat që shkelnin në rrugën e mbushur me gëzhoja, tuba fishekësh, kësula, gjak dhe një copë truri që kishte lënë ndonjëri nga policët serbë.

Ne ktheheshin për në Prishtinë, duke bartur më vete dhjeta gëzhoja dhe një helmetë polici, si dëshmi se lufta kishte filluar.

Por, Llausha kishte dalë në rrugë dhe vajtonte mësuesin Halil, të vrarë në zyrën e shkollës nga një plumb autoblinde, që ndërtesën prej dërrase e kishte bërë të papërdorshme.

E kishim rrëfimin dhe fotografitë nga vendi i ngjarjes. Një fjali e thënë nga Sokoli, që ishte edhe fundi i artikullit, e tregonte gjithë atë që po ndodhte dhe e priste në ditët e ardhshme Kosovën.

“Kur të vini herën tjetër, do të jem me ata. Nuk i pres në shtëpi ma policët shkije, por do të shkoj në mal”, ishin fjalët përshëndetëse të dëshmitarit të vetëm civil të luftës së Ludeviqit.

Në zyrën e vogël të redaksisë qëndronte ulur Shefi i Zyrës Amerikane në Prishtinë, Richard Huckaby, që priste ardhjen tonë.

Dukagjin Gorani, redaktor në Koha Ditore, i kishte treguar se ne ishim nisur në vendin e ngjarjes.

Priste rrëfimin tim dhe të Ardianit.

“Këto janë dëshmi nga lufta. Atje dikush ka luftuar”, ishin fjalët e para që i fola në redaksi.

I thashë me një krenari, duke shtuar se, më në fund, dikush ktheu pushkën. Ardiani fliste me duar dhe i entuziazmuar tregonte rrëfimin për dhjeta njerëz të redaksisë që e kishin rrethuar.

Richard Huckaby e kishte marrë pamjen e kufomës. E përjetoi rëndë rrëfimin dhe entuziazmin e të gjithë neve në redaksi. Thënë të drejtën, asnjëri prej nesh nuk kishte ndonjë përfytyrim të qartë se çfarë donte të thoshte lufta. Ai e dinte. Ne e kishim parë në media Bosnjën dhe Kroacinë. Por, tashmë – ato ishin bërë rrëfime të harruara për ne.

Huckaby për dy orë dëgjoi rrëfimin, fije e për pe. “Shumë keq për Kosovën dhe për ju”, ishte fjalia e tij e parë. “Nuk e dini çka është lufta”, na fliste me një ton cinik. “Çfarë do të shkruani”, na pyeti.

E kemi titullin, i thash: “Dikush ka luftuar në Ludeviq”.

Derisa bisedonim, fotografitë u bënë gati. Kur i panë ato, në redaksi mbretëroi një atmosferë morti. Huckaby nuk e kishte besuar fare se konflikti kishte qenë në përmasa të tilla.

Një telefonatë nga Beogradi dhe një bisedë prej disa minutash – e bënë Huckabin të dukej më i qetë.

“Fol me Nick Hill dhe Bob Norman”, më tha.

Nicholas Hill ishte Sekretar i Parë i Ambasadës Amerikane në Beograd, kurse Robert Norman për disa vjet rresht ishte Drejtor Politik në këtë Ambasadë. Të dy për vite ishin marrë me problemin e Kosovës.

Nick Hill ishte shumë i mërzitur, kurse Bob Norman nuk shprehte pezmin për këtë ngjarje. Përkundrazi, ishte shumë i qartë në porosinë e tij.

“Dikush është dashur ta bënte këtë… Shihemi nesër në Prishtinë”, tha Bob Norman, një diplomat amerikan ky që për shumë vite ishte më i urryeri i regjimit të Slobodan Milosevic.

Ai ishte i hapur, i drejtpërdrejtë, shumë cinik dhe ndër të parët që ka thënë se do të dëshironte t’i shihte bombat mbi Beograd.

Të nesërmen dita zbardhi me rrëfimin e luftës së Ludeviqit. Askush nuk dëshironte ta merrte si ngjarje. Të gjithë hezitonin të besonin se lufta kishte filluar.

“Hajt, se vetë serbët e kanë ba”, ishin fjalët më të shpeshta që dëgjova të nesërmen. Kur u takuam në Prishtinë me Bob Norman, më tha se do të qëndronte për disa ditë në Kosovë. E di që vërtet ka qëndruar disa ditë në Kosovë. Ai ka shkruar për luftën e Ludeviqit, për paraqitjen publike të tre ushtarëve të UÇK-së dhe për gjithë atë që po ndodhte në Drenicë. Më tregoi për raportin zyrtar që do ta dërgonte. Më kujtohet edhe tash se në notesin e tij ishte shkruar afërisht kështu:

“Më 25 nëntor, nëpunësit e gjyqit, në përcjellje të patrullës së Ministrisë së Punëve të Brendshme, kishin tentuar të dorëzonin fletëpagesat e tatimit në disa fshatra shqiptare në rajonin e Drenicës. Derisa shpura kishte hyrë në fshat, papritur është gjendur nën breshërinë e të shtënave nga pylli i afërt. Pas shkëmbimit të zjarrit, që ka zgjatur disa orë, policia është tërhequr nga rajoni para territ, për t’u kthyer në mëngjesin e ardhshëm me një konvoj prej 10 autoblindash dhe disa kamionësh. Rruga ishte bllokuar nga buldozerë, në afërsi të fshatit Llaushë. Derisa konvoji është ndaluar, zjarr i koncentruar është hapur nga brigjet përreth. Sulmuesit, sipas të gjitha gjasave, kishin përqendruar zjarrin në konvojin e blinduar, i cili ka reaguar me armë të rëndë automatike 14. 5mm, të vendosur mbi autoblinda, si dhe nga armët e lehta, duke vrarë kështu mësuesin lokal dhe duke lënduar një civil tjetër”.

Më tutje raporti vazhdonte:

“Në pamundësi për t’i nxjerrë nga pusia, gjatë së cilës së paku një autoblindë është qëlluar me minahedhës, policia ka kërkuar ndihmën e helikopterëve të armatosur, të cilët kishin arritur të dëbonin sulmuesit dhe konvoji ishte kthyer për në Mitrovicë ose Prishtinë. Më së paku, dy të vrarë dhe dy të plagosur. Lajmi përshkoi Kosovën me shpejtësi të dritës dhe paraqitja e tre ushtarëve të UÇK-së, tri ditë më pas, në varrimin e mësuesit në Llaushë, u dha thashethemeve ngjyrë tjetër. Pas konfliktit të policisë në Llaushë, MPB serbe ishte tërhequr nga tri stacionet policore në rajonin e Drenicës dhe kishte zvogëluar dukshëm numrin dhe frekuencën e patrullave. Mungesa e tyre ishte e dukshme, jo vetëm në këtë rajon, por edhe në pjesë të tjera të Kosovës. Shumë postblloqe ishin zhdukur përnjëherë. Kjo situatë e paqartë rezultoi me shpalljen e territorit të lirë të Drenicës, jo vetëm nga ana e shqiptarëve të entuziazmuar lokalë, por edhe nga personalitete të opozitës në Beograd, të cilëve u pëlqeu ky pretekst për të akuzuar Qeverinë se nuk është kompetente”.

Kështu kishte shkruar Bob Norman në raportin e tij.

Konstatimet e fundit ishin perceptim politik, por e di se raportin e kishte shkruar ashtu siç kishim biseduar, me disa nuanca diplomatike dhe me porosi se çfarë mund të ndodhte më tutje. Për dallim prej Nick Hill, Bob Norman nuk ka pasur dëshirë ta takonte Ibrahim Rugovën. Arsyet nuk i di. Por, dëshmia e tij ka qenë shumë e saktë. Kjo dëshmi, me gjasë, duhet të ketë shkuar për në Washington.

Në të njëjtën kohë, të gjithë në Prishtinë flisnin për varrimin e mësuesit Halil. Por, askush nuk dëshironte të dinte për luftën e Ludeviqit. Në radhë ishte edhe një ritual morti. Këtë herë, më 28 nëntor, në Llaushë. Dhjeta aktivistë politikë dëshironin të mbanin fjalim politik në varrimin e mësuesit. Askush nuk kishte besuar se ky varrim do të ishte edhe fundi i fjalimeve të politikanëve mbi varret e viktimave të Kosovës.

Më 28 nëntor 1997, tre persona te armatosur, me uniforma kamuflazhi dhe maska të zeza, përveç njërit, befasisht u paraqitën në Llaushë, në varrimin e mësuesit të vrarë më 26 nëntor në këtë shkollë.

Shumë njerëz kishin ardhur nga tërë Kosova. Ashtu siç ishte bërë zakon, fjalimet e politikanëve radhiteshin njëri pas tjetrit.

Kisha parë shumë varrime deri atëherë. Të gjithë i ngjanin njëri-tjetrit, vetëm së në kohët e fundit ndërroheshin autorët, fjalamanët që flisnin për rezistencën paqësore dhe moralin e lartë të popullit të Kosovës.

Duke dëgjuar fjalimet e LDK-së, PSHDK-së, Ballit Kombëtar dhe të tjerëve me radhë, më sillej në mendje politika kosovare gjatë tërë kësaj periudhe.

Duke parë këta njerëz, nuk ishte vështirë të konstatoje se në politikën kosovare një pjesë e njerëzve kishin hyrë nga kureshtja, të tjerët për të shitur mend, e të tjerë, edhe më keq, për të ngatërruar punë. Rrethanë e mjedis më ideal për njerëz të tillët se Kosova as që mund të mendohej.

Ishte e saktë dhe e bukur thënia se Kosova dhe bota shqiptare në përgjithësi prodhonte më shumë thashetheme sesa që arrinte të konsumonte.

Edhe për UÇK-në kishte shumë thashetheme. Se ishin të KOS-it, UDB-ës.

Asnjëherë nuk mendohej se dikush mund të vishte teshat dhe të kapte pushkën për të luftuar. Për ta mbrojtur pragun e shtëpisë. Se deri aty kishte ardhur puna.

Dy djelmosha me maska, kurse tjetri me fytyrë të zbuluar, lëshoheshin poshtë livadhit. Të pavërejtur hipën në tribunën e improvizuar, në të cilën deri në atë moment ishte shitur patriotizëm dhe fjalë boshe.

ë një fjalim të shkurtër patriotik, të përshëndetur me brohoritje ekstaze prej më se 15.000 të pranishmëve, ata identifikuan veten si pjesëtarë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, UÇK-së.

Pastaj, ikën prej nga kishin ardhur. Lëvizën me lehtësi, për t’i lënë njerëzit gojëhapur. Kur menduam se tashmë ishte krejt e qartë se UÇK-ja ekzistonte, se dyshimet dhe thashethemet përfunduan, doli diçka tjetër.

Ende pa arritur të zhdukeshin figurat e tyre në malin e afërt, një milion fjalë të dyshimit lindën aty për aty. Ato kishin arritur para nesh edhe në kryeqytetin e Kosovës. Dhe, ashtu siç ndodhte zakonisht, në “Qafën” e Prishtinës, në vendin ku thurej politika e thashethemeve, tashmë kishte dhjeta variante për paraqitjen e UÇK-së. Ne që ishim prezentë dhe kishim parë ngjarjen, tani nuk e njihnim. Prezenca jonë në vendin e ngjarjes dukej se ishte e kotë, sepse bota e thashethemeve ishte më e fortë se çdo dëshmi reale. Ishte e qartë se krejt politika e ndërtuar mbi gënjeshtra – ishte më e fuqishme sesa e vërteta e thënë me vite të tëra, nga një pjesë e njerëzve të Kosovës.

Nuk më besohej se ky vend jetonte skajshmërisht në botën e thashethemeve.

Prapë konspiracion.

Prapë rrëfimi për djemtë e UDB-së…